In tegenstelling tot wat landbouwminister Carola Schouten beloofde, bieden de nieuwe stikstofregels ruimte voor veel meer uitstoot dan nu plaatsvindt. Boeren en bedrijven kunnen nog zeker dertig miljoen kilo meer uitstoten, op basis van bestaande vergunningen, blijkt uit onderzoek van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico in samenwerking met EenVandaag en de Onderzoeksredactie Brabant, mede voor De Groene Amsterdammer. 

Door recente wetgeving kunnen bedrijven die onbenutte stikstofruimte gebruiken voor nieuwe activiteiten, waardoor de uitstoot toeneemt. Volgens hoogleraar natuurbeschermingsrecht Kees Bastmeijer brengen de nieuwe stikstofregels ons niet dichterbij de natuurdoelen. ‘Sterker nog, op deze manier frustreer je het behalen van die doelen.’ Het gevolg is namelijk dat de natuur nog verder verslechtert, ook al is dat vanwege de stikstofcrisis niet toegestaan. Bij introductie van de nieuwe stikstofregels was daling van de stikstofuitstoot ‘het uitgangspunt’, zei minister Schouten.

Een tikkende tijdbom

Provincies stonden het gebruik van onbenutte stikstofruimte aanvankelijk niet toe, juist om een toename van stikstof te voorkomen. Maar onder druk van soms gewelddadige boerenprotesten en na tussenkomst van landbouwminister Carola Schouten versoepelden provincies hun regels. Door de nieuwe regels kunnen ondernemers hun ongebruikte stikstofruimte inzetten voor nieuwe activiteiten op het eigen bedrijf en zelfs verkopen aan andere bedrijven. De voorraad ongebruikte stikstofruimte is daardoor veranderd in een ‘tikkende tijdbom’, zegt Gerben-Jan Gerbrandy, lid van de stikstofcommissie van Johan Remkes. 

Hoewel de regels tot minder uitstoot hadden moeten leiden, erkennen de provincies en het ministerie van landbouw, in reactie op vragen van Investico, dat een toename in ‘zeer uitzonderlijke gevallen’ toch wel mogelijk is. Dat blijkt meteen al uit de eerste grote stikstofdeal in de industrie voor de aanleg van een CO₂-opslagplaats in de Noordzee, waarvan de vergunningaanvraag loopt: de transactie maakt een toename van 80.880 kilo stikstofuitstoot mogelijk. De veronderstelling van de minister dat de uitstoot in de meeste andere gevallen afneemt is niet door onderzoek onderbouwd en wordt door niemand gecontroleerd. 

Door op elke stikstoftransactie dertig procent van de uitstootrechten af te romen, dachten de minister en provincies een eventuele toename van uitstoot te voorkomen. Maar dat is in de meeste gevallen niet genoeg. Van de zesentwintig industriële bedrijven die Investico natrok hadden vijftien bedrijven meer dan dertig procent ongebruikte ruimte. Bij een enkeling was meer dan tachtig procent onbenut. Bovendien staan de regels ook toe om uitsluitend onbenutte ruimte te verkopen, waarbij een afroming nooit tot een reductie van de werkelijke uitstoot leidt.    

De provincies vertrouwen op het effect van de gekozen afroming en baseren zich daarbij op een onderzoek van onder andere Wageningen Universiteit. Maar milieuconsultant Henk Ullenbroeck, leider van het onderzoeksteam, zegt zelf dat zijn onderzoek daarvoor niet geschikt is. De onderzoekers keken slechts naar veehouderijen rond één natuurgebied. In veel andere gebieden is de ongebruikte ruimte waarschijnlijk groter, zegt Ullenbroeck. Naar de onbenutte stikstofruimte bij industriële bedrijven is überhaupt geen onderzoek gedaan, erkennen provincies en het ministerie.

Uit berekeningen van Investico blijkt nu dat de industrie op basis van verleende vergunningen maar liefst zestig procent méér kan uitstoten dan ze nu al doet. De 26 grootste uitstoters hebben samen nog bijna 14 miljoen kilo ongebruikte stikstofruimte te verdelen. Voor de rest van de industrie is de onbenutte ruimte onbekend, maar die is naar schatting nog eens 14 miljoen kilo.

Veehouderijen kunnen nog ruim 16 miljoen kilo meer stikstof-houdend ammoniak uitstoten, terwijl die uitstoot volgens demissionair minister Schouten juist met 20 miljoen kilo zou moeten minderen. Ammoniak is per kilo bijzonder vervuilend, waardoor veeboeren negen keer meer vervuiling op de plank hebben liggen dan de industrie.

Minister kapittelt provincies

Landbouwminister Carola Schouten schreef in een kamerbrief dat handel in ongebruikte ruimte moest worden toegestaan, nog voordat de provincies hun eerste regels hadden gepubliceerd. Een week later bleek dat de provincies dat wilden verbieden, zoals de stikstofcommissie-Remkes adviseerde. Nadat boeren in bijna alle provincies protesteerden tegen die regels en een tractor de deur van het Gronings provinciehuis inreed, volgden uiteindelijk alle provincies het besluit van minister Schouten.

Peter Drenth, gedeputeerde voor de provincie Gelderland, zegt dat het verschil tussen de provinciale regels en de brief van Schouten het gevolg is van ‘misverstanden’. Volgens Rik Grashoff, destijds gedeputeerde voor de provincie Noord-Brabant, passeerde de minister het provinciaal gezag. ‘Ze kapittelde de provincies. Alsof wij het niet goed hadden gedaan’.

De stikstofregels werden afgelopen januari een tweede keer versoepeld, als gevolg van de Spoedwet Aanpak Stikstof van minister Schouten. Hierdoor komt onbenutte stikstofruimte beschikbaar voor nieuwe activiteiten binnen het bedrijf, zonder enige afroming. Daardoor kan de nieuwe activiteit dus vervuilender zijn dan de oude, erkent ook het ministerie van landbouw. ‘Momenteel verkennen wij samen met provincies op welke wijze toenames van emissies kunnen worden tegengegaan.’ 

Het versoepelen van de beleidsregels was ‘niet de vooropgezette bedoeling’ van de wet, laat een woordvoerder van het ministerie weten. Een slecht excuus, vindt hoogleraar natuurbeschermingsrecht Kees Bastmeijer. ‘Als je de vergunningplicht inperkt, dan weet je dat dit soort dingen kunnen gebeuren.’