Daklozen die niet verslaafd of psychisch gestoord zijn maar door pech of armoede hun huis zijn verloren, worden op grote schaal geweigerd bij de daklozenopvang. Gemeenten zeggen onvoldoende budget te hebben om deze categorie daklozen te helpen. Opvanginstellingen vinden dat arme maar gezonde daklozen van hun gemeente te snel het stempel ‘zelfredzaam’ krijgen, waardoor ze alsnog moeten slapen in de auto, een bankje in het park of bij vrienden op de bank.

Dat blijkt uit een onderzoek van platform voor onderzoeksjournalistiek Investico in samenwerking met actualiteitenprogramma Nieuwsuur en De Groene Amsterdammer. Volgens experts is het aantal ‘nieuwe’ daklozen in de nasleep van de financiële crisis sterk gegroeid, tot meer dan tienduizend. Het totaal aantal daklozen in Nederland groeide tussen 2009 en 2015 met 74 procent (van 18 duizend naar 31 duizend) aldus het CBS. Die stijging is mede een gevolg van de bezuinigingen op de GGZ-zorg en jeugdopvang.

Beeld door:
Data en illustratie: Anouk Ruhaak

De retoriek rondom zelfredzaamheid wordt misbruikt om een structureel tekort aan opvangplekken en betaalbare huisvesting te camoufleren, blijkt uit het onderzoek. ‘De overdreven nadruk op zelfredzaamheid verhult een schaarste-probleem’, zegt Stans Goudsmit, plaatsvervangend lid van het College van de Rechten van de Mens. ‘Zelfredzaam betekent dat je kunt participeren in de samenleving, maar dat is bij deze groep vaak helemaal niet het geval.’

Om de schaarse opvangplekken te verdelen, werpen gemeenten drempels op die in strijd zijn met mensenrechtenverdragen, blijkt uit het onderzoek van Investico, Nieuwsuur en De Groene. Zo worden in Amsterdam daklozen zonder psychiatrische en verslavingsproblemen geweigerd bij de maatschappelijke opvang terwijl de Raad van Europa stelt dat iedereen recht heeft op een basale vorm van onderdak. Van de ruim 1600 daklozen die zich vorig jaar meldden bij het centrale daklozenloket van de Amsterdamse GGD werd meer dan de helft ‘voldoende zelfredzaam’ bevonden.

Beeld door:
Data en illustratie: Anouk Ruhaak

En hoewel wettelijk is vastgelegd dat de zorg in Nederland landelijk toegankelijk moet zijn, worden daklozen, waaronder soms gezinnen, weggestuurd bij gemeenteloketten omdat ze geen ‘binding’ hebben met de regio. ‘Ambtenaren gedragen zich als de poortwachters van Middeleeuwse steden, die landlopers bij de stadsmuur wegstuurden omdat ze toch alleen maar geld kosten,’ zegt Rina Beers van Federatie opvang.

Voor het onderzoek is gesproken met tientallen experts en twaalf ‘zelfredzame’ daklozen en zijn enquêtes uitgezet onder zowel opvanginstellingen als de 43 ‘centrumgemeenten’ die verantwoordelijk zijn voor de maatschappelijke opvang. Meer dan de helft van de gemeenten die deze vraag beantwoordden zag de groep daklozen zonder psychiatrische en verslavingsproblemen sinds 2014 verder stijgen. Bijna zeventig procent geeft aan onvoldoende budget te hebben om hen goed te kunnen helpen.

Beeld door:
Data en illustratie: Anouk Ruhaak

Negen van de 22 opvanginstellingen die onze vraag beantwoordden, waaronder organisaties uit Amsterdam en Rotterdam, vinden dat hun gemeente daklozen te snel als zelfredzaam bestempelt. Slechts twee zijn het daarmee oneens. Nog geen 5 procent gelooft dat daklozen zonder psychiatrische of verslavingsproblemen goed in staat zijn zichzelf te redden en minder dan 10 procent meent dat het hulpaanbod voor deze groep in hun regio toereikend is, tegenover de 54 procent die stelt dat de hulp tekortschiet.

Beeld door:
Data en illustratie: Anouk Ruhaak

Ook het aantal dakloze gezinnen neemt toe. In Amsterdam groeide hun aantal vorig jaar van 167 naar 217 met in totaal 374 dakloze kinderen, aldus de Amsterdamse Kinderombudsman. In de Investico-enquête zegt 58 procent van de centrumgemeenten dat zij sinds drie jaar een groeiend aantal dakloze gezinnen moet onderbrengen.