Stoffig hier, denkt Theo Krabben wanneer hij zijn nieuwe appartement betrekt in Oosterhout. Er is nog geen begroeiing en het pad om het appartementencomplex is korrelig en kaal. Krabben besluit dit voorjaar de boel op te fleuren. Drie dagen lang bukt hij zich over het stoffige pad en plant hij afrikaantjes, de oranje-gele bloemetjes. Maar wanneer hij daarna ‘s avonds thuis aan tafel zit, moe en voldaan, strijkt hij met zijn hand langs zijn neus: bloed.

Krabben weet nog dat staalslakken onlangs in het nieuws zijn geweest. ‘Ik besloot uit te zoeken wat de verschijnselen daarbij zijn,’ zegt hij. ‘Bloedneuzen, onder andere.’ Ter dubbelcheck pakt hij er een magneet bij: staalslakken, een restproduct van Tata Steel dat wordt gebruikt in de bouw, zijn magnetisch. ‘Er schoten onmiddellijk ontzettend veel korreltjes van het pad omhoog. Toen wist ik het zeker.’¹

Hij meldt het bij de gemeente, maar die reageert dat er niets aan de hand lijkt te zijn. Het grind op het pad is een natuurlijk mengsel van gesteenten uit de Dolomieten, met een ‘hydraulisch werkend component’. Krabben houdt voet bij stuk. Twee weken later staan de projectleider van de nieuwbouwwijk en een ambtenaar op de stoep. Boven een kop koffie volgen uitleg en excuses; het ‘hydraulisch werkend component’ blijkt gemaakt van staalslakken. Binnen een week is het grind verwijderd. De bloedneus was de aanleiding om ‘proactief te handelen’, reageert de gemeente in een mail aan Investico, ‘ondanks dat het gaat om een wettelijk goedgekeurde bouwstof’.²

Staalslakken zijn grijze, steenachtige brokken die overblijven als restmateriaal bij het maken van staal.³ Ze bestaan uit zware metalen, zoals chroom, vanadium, barium, nikkel en lood, die uit ruwijzer worden gefilterd met ongebluste kalk⁴, dat maakt ze zo stoffig.

Mensen die veel in contact komen met staalslakken lopen risico op zware bloedneuzen, irritatie van de huid, ogen en luchtwegen en zelfs brandwonden.⁵ Er is weinig gedegen onderzoek naar de precieze gezondheidseffecten, maar volgens het RIVM komen deze klachten ‘vrijwel zeker’ door de ongebluste kalk die erin zit, een bijtend stofje.⁶ Wanneer staalslakken in contact komen met water, lekken de zware metalen die erin zitten naar de omgeving. Zo kunnen ze het milieu, het bodemleven en het grond- en oppervlaktewater vervuilen of beschadigen.⁷ Sommige van deze milieueffecten blijven decennialang voortduren.⁸

Per jaar komen er 650.000 ton staalslakken uit Tata’s fabriek. Een deel daarvan biedt het bedrijf Pelt & Hooykaas aan als ‘circulair’ bouwmateriaal.⁹ Zo komen ze terecht in dijkversterkingen, wegfunderingen en grondophogingen, of worden ze vermalen tot brokjes grind voor speeltuinen en jeu-de-boulesbanen.¹⁰ Tot voor kort hoefden gemeenten en aannemers het ervan niet bij te houden, waardoor het volstrekt onduidelijk was waar ze allemaal lagen.¹¹

Daarom bracht Investico, samen met de Groene Amsterdammer en [NU.nl], dat afgelopen voorjaar voor het eerst op grote schaal in beeld. We ontdekten staalslakken op 115 plekken in heel Nederland en publiceerden die op een kaart.¹² Die veroorzaakte enige oproer; in Waddinxveen, Heusden, Eindhoven, Rijswijk en Haarlemmermeer werden raadsvragen gesteld.¹³ De gemeente Haarlem ging zelf op zoek naar locaties.¹⁴ In Muiden en Vlijmen liet de gemeente de staalresten weghalen.¹⁵ En omdat onze kaart nog maar het topje van de ijsberg toonde, deden we samen met [NU.nl] een oproep: ‘Kent u plekken waar Tata-resten liggen?’.

Het levert bijna tweehonderdvijftig tips op. Bezorgde omwonenden hebben verdacht grind gespot rondom hun huizen, op wandelpaden en onverharde wegen. Een voormalig sluismeester uit Bruinisse schrijft dat hij jaren geleden schepen vol Tata-spul zag binnenvaren, een magneetvisser ontdekt stukjes steen aan zijn hengel. Er zijn verhalen over honden met jeukende plekjes, herinneringen van mensen die als kind tussen de staalslakken buitenspeelden, en foto’s van magneten volgekleefd met grind.¹⁶

Om te controleren of de tips kloppen, vragen we gemeenten, provincies, Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat ze te verifiëren. Weten zij het niet, dan doen we navraag bij aannemers of grondeigenaren. Vaak kunnen overheden en aannemers niet bevestigen wat er ligt en door wie het is toegepast, soms liggen de slakken er al decennia en is de informatie verloren gegaan. De gemeente Waterland probeert uit te zoeken of er ruim vijftig jaar geleden staalslakken zijn geplaatst in Monnickendam, maar de omgevingsdienst die dit zou kunnen weten, bestond toen nog niet, ‘waardoor dit soort gegevens niet te herleiden zijn’.¹⁷ Alleen bij een sluitende bevestiging gaat de locatie op de kaart.

Zelfs dan vinden we, samen met [NU.nl], Omroep Zeeland, het Noordhollands Dagblad, Haarlems Dagblad en de Gooi- en Eemlander, nog 109 nieuwe locaties door heel Nederland.¹⁸ Dat een locatie op de kaart gaat, betekent niet meteen dat daar problemen zijn. Op veel plekken zou onderzoek dat moeten uitwijzen. We ontdekken staalslakken rondom bomen in Bloemendaal, onder wegen en paden, als demping van sloten in Oostzaan, op duinpaden bij nationaal park Zuid-Kennemerland en als restauratiemiddel voor de Lourdesgrot in het processiepark van Ommel.

In Nieuw-Vennep hoef je het woord staalslak niet uit te leggen. Vierentwintig jaar geleden stierven de vissen in de siervijvers van de Vinex-wijk Getsewoud opeens massaal nadat erin 40 duizend ton Belgische staalslakken waren gestort.¹⁹ De gemeente past het spul sindsdien niet in het water toe.²⁰ Toch komen er tips binnen, nu over het park Venneperhout en de wandelpaden om het dorp. ‘Ik zou het echt verschrikkelijk vinden als het staalslakken zouden zijn want Nieuw-Vennep heeft daar al een schandaal mee gehad,’ mailt een bewoner. Een ander laat weten dat wandelaars zich ‘onderling’ zorgen maken.²¹ Er blijken al jaren slakken op de wandelpaden van Staatsbosbeheer te liggen.²² Ergens na de eeuwwisseling zijn ze geplaatst door een inmiddels opgeheven afdeling van de Rijksoverheid.²³

‘Risico’s voor mens en milieu zijn er niet,’ zegt Jos Put, uitvinder van het zogenoemde Graustabiel, een soort grind met zo’n dertig procent staalslak erin.²⁴ Graustabiel ligt op zeker 29 plekken in Nederland, ontdekten we. Bij een hofje in Muiden werd het spul onlangs weggehaald nadat de GGD concludeerde dat het kan leiden tot geïrriteerde slijmvliezen en bloedneuzen bij jonge kinderen die het in hun mond stoppen.²⁵ Put doet deze zomer zijn verhaal in de krant de Stentor. Hij werkt inmiddels aan een alternatief, maar benadrukt nog dat Graustabiel een prima product is, anders zou je er toch geen certificaat voor krijgen?²⁶

Precies daar wringt de schoen. Afgelopen februari concludeerde adviesbureau TAUW nog in een rapport dat er bij Duomix - grove korrels gebruikt voor wandel- en fietspaden met zo’n 85 procent staalslak erin - ‘geen bijzondere risico’s’ gelden’, als de aannemer de regels en certificaten volgt.²⁷ Een maand later blijkt uit onderzoek in opdracht van de gemeente dat de Duomix in het Amsterdamse bos inmiddels meer van het zware metaal vanadium heeft gelekt dan de wet toestaat.²⁸

De boodschap is steeds dat staalslakken in de kern veilig zijn, mits je de uiterst gedetailleerde aanwijzingen in de bijsluiter opvolgt. Aannemers en gemeenten volgen deze lijn. Dat is ook te merken bij het pad waar Theo Krabben afrikaantjes plantte. In reactie op vragen naar het gebruik van staalslakken op deze plek, zegt de gemeente Oosterhout zich te baseren ‘op conclusies van gezaghebbende partijen zoals het ministerie van IenW en onafhankelijk adviesbureau Tauw. Deze partijen concludeerden dat het risico voor gebruikers zeer laag is.’²⁹

Het restmateriaal staalslak krijgt, volgens de wet, het stempel bouwstof nadat-ie een milieutoets doorstaat en een certificaat van goedkeuring krijgt.³⁰ Maar in 2023 concludeerde de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) al dat de regels voor staalslakken ‘de risico’s voor mens en milieu niet afdekken’.³¹ Een ‘verse’ staalslak die net uit de staalfabriek komt heeft een hoge pH-waarde, door de ongebluste kalk die erin zit. Komt er water bij de slak, dan spoelt de kalk geleidelijk weg. Hierdoor kleuren slootjes wit en sterven vissen. Alleen staat in de wet niets over hoe hoog de pH van een bouwmateriaal mag zijn.³²

Dat is niet het enige: nadat een slak ergens wordt geplaatst, begint-ie, als een mutant die vreemde krachten ontwikkelt na vrijlating uit het lab, langzaam te veranderen. De pH in de slak daalt en een aantal zware metalen in de slak komen in beweging; ze worden ‘mobieler’ en lekken naar de omgeving. Vooral de ‘probleemstof’ vanadium lekt in de praktijk vaak uit staalslakken, zegt Ellen Brand, projectcoördinator bodem en bouwstoffen bij het RIVM. Te veel vanadium in de bodem tast de ecologie aan. Ook dit effect wordt niet meegenomen in de wettelijke milieutoets. Die toets is een momentopname, gericht op de samenstelling van de slak voordat-ie de echte wereld ingaat, terwijl het lekken van metalen in de praktijk juist decennia kan duren.³³

Bovendien werkt het lekken van metalen op elke plek anders, afhankelijk van de slak, de toepassing en de samenstelling van de bodem. Om echt te weten of een slak schade gaat opleveren, zou je per locatie onderzoek moeten doen. Ook dat is complexe materie, zegt Brand, maar het kan wel. Sterker, tot de versimpeling van de wet voor bouwstoffen in 2008, gebeurde dat ook.³⁴ ‘Maar men vond dat te ingewikkeld voor de toepassers van staalslakken.’

De inspectie en het RIVM wijzen al jaren op de beperkte beoordelingen en de gebrekkige wetgeving.³⁵ In de voorgestelde wetswijziging voor 2026 zijn de blinde vlekken nog niet verholpen³⁶, al doet het RIVM hiervoor nog verder onderzoek.

Daarbovenop schiet de gebruikershandleiding voor staalslakken vaak tekort. Leverancier Pelt & Hooykaas moet er van de wet op toezien dat afnemers het spul veilig kunnen toepassen.³⁷ Bij een levering staalslakken hoort een handleiding zitten met een aantal do’s and don’ts erop. Afnemers moeten zich daaraan houden, anders zijn ze mogelijk aansprakelijk of strafbaar. Het OM doet nu strafrechtelijk onderzoek naar Pelt & Hooykaas; het bedrijf zou weten dat slakken bij verkeerd gebruik schade opleveren, maar hier onvoldoende toezicht op houden.³⁸

Vorig jaar concludeerden Brand en haar RIVM-collega’s dat ‘onduidelijkheid of ontbrekende gebruiksvoorwaarden’ een belangrijke reden zijn voor problemen met staalslakken.³⁹ ‘Er staat bijvoorbeeld dat ze afgedekt moeten worden,’ zegt Brand. ‘Maar wat betekent dat precies? Met een laag van 10cm, met folie, met asfalt? Problemen ontstaan als staalslakken in contact komen met water, dus hoe je ze afdekt maakt veel uit’. Dit voorjaar publiceerde de inspectie nog een alarmerende rapportage. Bij negen van de tien plekken waar de toezichthouder was gaan kijken, ging het mis, zelfs na het volgen van de regels.⁴⁰

Toch bleef Den Haag alsmaar op zoek naar manieren waarop je het spul wél kan gebruiken. Vanwege de ‘onacceptabele risico’s’ wilde Rijkswaterstaat al rond 2009 stoppen met het gebruik van staalslakken op het land, ontdekte Nieuwsuur dit voorjaar. Maar zelfs daarna besluiten het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Rijkswaterstaat toch staalslakken te gebruiken bij een rijksweg bij Leeuwarden.⁴¹

Deze zomer drukt zijn staatssecretaris Aartsen (VVD) van IenW ‘per direct’ op een ‘pauzeknop’. Er komt een gedeeltelijk verbod voor staalslakken op het land. Slakken in het water en producten met minder dan twintig procent staalslak mogen nog steeds.⁴² Maar ook hier plaatsen toezichthouders kanttekeningen bij. Eerder waarschuwde de inspectie het kabinet al dat het niet reguleren van slakken onder de twintig procent, ‘de mogelijkheid biedt om staalslakken weg te mengen’.⁴³

‘Als je doelt op de blootliggende staalslakken bij Schelphoek, dan begrijp ik niet helemaal waarom jullie bij ons terechtkomen,’ mailt Rijkswaterstaat deze zomer.⁴⁴ Op het strandje naast frietzaak de fritureluur kwamen in 2023 staalslakken bloot te liggen.⁴⁵ Vorig jaar liet de gemeente Schouwen-Duiveland met toestemming van het waterschap kilo’s zand aanvoeren om ze af te dekken, maar na maanden van eb, vloed en zilte stormen waren die weer vervlogen. Kinderen bouwen torentjes van de slakken, het is lokaal nieuws, de plaatselijke politiek is ongerust. Bij navraag wijst de gemeente naar Rijkswaterstaat, volgens hen beheerder van het strandje, maar Rijkswaterstaat zegt dat dat niet klopt. Het waterschap is de eigenaar, blijkt uit het Kadaster⁴⁶, maar heeft de slakken niet geplaatst en zegt alleen te bepalen wat er met de ‘vooroevers’ gebeurt, niet met het strand erbovenop.⁴⁷ De Zeeuwse overheden zijn inmiddels fel tegen het gebruik van staalslakken.⁴⁸ Na vier maanden zijn de slakken nog steeds onbedekt.

Nu er langzaam maatschappelijke consensus ontstaat dat staalslakken schadelijk zijn voor milieu en gezondheid, ontstaat er een nieuw probleem. Is de grondeigenaar verantwoordelijk, de beheerder van een terrein, of de aannemer die de slakken plaatste? Gemeenten, wethouders, waterschappen en bouwers weten het niet, zijn zoekende wie aan zet is, of ontmoeten elkaar in de rechtszaal.

Op Urk wordt begin 2024 een melding gedaan van opvallend wit slootwater.Staalslakken onder een parkeerplaats van een partycentrum blijken te lekken. Het waterschap doet meteen allerlei metingen en vindt een onnatuurlijk hoge pH, maar daarbij houdt het op. De gemeente is verantwoordelijk voor de bodemkwaliteit waar de staalslakken zijn gestort en doet nu samen met de omgevingsdienst en de bedrijfseigenaar onderzoek hoe het verder moet.⁴⁹

Over één partij staalslakken vond het afgelopen jaar zelfs twee keer een rechtszaak plaats.⁵⁰ De eerste: bij een tijdelijke weg in Hellevoetsluis vervuilden 63 duizend ton staalslakken de omgeving. Het OM klaagde de aannemers aan en kreeg gelijk. Zelfs na meerdere sommeringen, namen ze onvoldoende maatregelen. Ze kregen boetes en taakstraffen. Diezelfde partij staalslakken is dan al overgeheveld naar de andere kant van het Haringvliet. Hier werden ze aangelegd als ondergrond van een bio-afvalfabriek in het dorp Oude-Tonge, en ook daar begonnen ze te lekken. Opnieuw startte het OM een rechtszaak. Ook hier kreeg de aannemer een boete, al ging daar later in hoger beroep weer een streep doorheen. Niet verwijtbaar, oordeelde de rechter, de aannemer had gehandeld volgens het boekje en de staalresten afgedekt met folie. Dat het folie later scheurde, was niet de bedoeling.

Met staalslakken die je weg wilt hebben, kun je in theorie van alles doen.⁵¹ Ze naar een recyclingsbedrijf sturen, die ze na een nieuwe milieutoets opnieuw te koop kan zetten. Mixen met vermalen beton en gebroken bakstenen kan ook, zo krijg je een kleurrijk steenmengsel met een klein beetje staalslak erin. Nuttig voor de wegenbouw.⁵² Of ‘opslaan’ in betonblokken, dan is er minder kans dat ze pH en metalen lekken⁵³, maar het beton wordt er brozer van. Staalslakken kunnen ook worden vermalen en zo, als kleine korreltjes, onherkenbaar verdwijnen in een berg puin, waarschuwt de landelijke koepel van omgevingsdiensten, en hoe houd je toezicht op nauwelijks ‘zintuiglijk waarneembaar’ gruis? ‘Daarin zien wij een groot risico voor het milieu. Wij willen meer zicht op gebruik van de staalslakken en strengere regels.’⁵⁴

Staalslakken die bij Dokkum zijn weggehaald, liggen nu ‘als een soort loempia’ volledig ingepakt op een stortplaats, aldus de afvalverwerker.⁵⁵ Nadat ze gingen lekken heeft de provincie ze laten verwijderen, voor maximaal 3 miljoen euro.⁵⁶ ‘Net als voor bijvoorbeeld asbest, is er nog geen andere vorm van verwerking beschikbaar, dan veilig opbergen van dit vervuild materiaal,’ schrijft het afvalbedrijf online.⁵⁷ Ook de staalslakken die begin vorig jaar aan het licht komen in de Edese Zeeheldenbuurt moeten naar de afvalstort. Er blijkt zoveel van het metaal vanadium uit de staalslak te kunnen spoelen, dat ze niet opnieuw gebruikt mogen worden. Maar weggooien kost ook moeite, want voor dit soort smurrie is een ontheffing nodig, ontdekt de gemeente, je kan het maar op een paar speciale plekken in Nederland storten en dat kost ook nog eens veel geld. Waarschijnlijk zo’n 2,6 miljoen euro.⁵⁸ Zo wordt een staalslak, na een leven als ‘circulaire’ bouwstof, dan toch afval.