Het lijkt doodgewoon grind, tussen de speeltoestellen in Den Haag, waar bij elke stap stofwolkjes omhoog dwarrelen. Maar de donkergrijze korrels zorgen twee jaar geleden ineens voor tranende ogen en hoestbuien bij rondrennende kinderen. De gemeente laat het materiaal aandrukken in de hoop dat dit het probleem oplost. Toch komt er opnieuw een melding: een groepje dat een potje jeu-de-boule speelt, ziet iets opmerkelijks.

De magneet om de zilverkleurige speelballen op te pakken neemt hele stukken grind mee. De gemeente die dacht het beste materiaal voor het pleintje te hebben gekozen, had geen idee wat erin zat. Na de verschillende meldingen, besluiten ze nu toch op onderzoek uit te gaan¹.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Het grind blijkt gemaakt van staalslakken, een overblijfsel van de staalindustrie. De korrels zitten vol met zware metalen². Als het stof van de korrels verwaait, vliegt er een bijtend stofje de lucht in dat voor luchtwegklachten en zelfs minuscule brandwonden kan zorgen.

Nadat de Haagse wethouder Robert Barker hoorde waar het grind in de speeltuin van was gemaakt, ging hij zich in het materiaal verdiepen. ‘Ik schrok van de hoeveelheid onderzoeken die laten zien dat er serieuze zorgen zijn over deze producten.’

Het is geen toeval dat deze speeltuin vol met staalslakken ligt, het afval van de staalindustrie ligt op veel meer plekken in Nederland. Zo vonden we ze naast het urnenveld van een begraafplaats in Castricum, op de voetpaden in Spaarnwoude Park en op de ‘grindweggetjes’ van het MH17-monument.

Cocktail van zware metalen

Staalslakken worden in Nederland gemaakt door Tata Steel³. De term slak verwijst niet naar het slijmerige beestje, maar naar metaalresten. Zware, onbruikbare metalen worden uit ruwijzer gefilterd met ongeblust kalk — de bijtende stof — die de metalen aan zich bindt als het ijzer wordt omgesmolten tot staal⁴. Zo blijft er een cocktail over van onder meer chroom, vanadium, barium, nikkel en lood⁵, die wordt samengesmolten tot steenachtige brokken: staalslakken⁶.

Jaarlijks rolt er 650.000 ton staalslakken⁷ uit de hoogovens, ruim twintigduizend vrachtwagens vol⁸. Ze worden verspreid over heel Nederland — en soms ook daarbuiten — waar ze in dijken, onder snelwegen of onder grote bouwwerken terechtkomen⁹.

De laatste jaren worden de risico’s steeds duidelijker¹⁰: als staalslakken in contact komen met regen- of grondwater komen ‘vrijwel alle denkbare zware metalen’ in de bodem of het oppervlaktewater terecht, schreef het RIVM¹¹. Het onderzoeksinstituut waarschuwde in 2023 voor risico’s op grote schadelijke milieueffecten, zoals verontreinigd oppervlaktewater of vissterfte¹². De problemen zijn het ergst bij te dikke lagen¹³, maar ook bij dunnere lagen, bijvoorbeeld onder smalle Drentse fietspaden, zijn te hoge waardes ‘vanadium’ gemeten¹⁴. Volgens het Rijksinstituut hebben mensen en grote dieren hier geen last van, maar kan dit zware metaal wel de bodem aantasten. Bovendien treden sommige milieueffecten tot wel tachtig jaar na het storten van de slakken op¹⁵.

Mensen die veel in aanraking komen met staalslakken krijgen bovendien zware bloedneuzen, irritatie van de huid, ogen en luchtwegen en zelfs brandwonden¹⁶. De klachten zijn ‘vrijwel zeker’ veroorzaakt door de bijtende stof in staalslakken, zegt het RIVM¹⁷. Helemaal zeker is het niet, er bestaat nauwelijks gedegen onderzoek naar gezondheidsklachten door staalslakken¹⁸.

Ondanks dat de vermoedelijke gezondheidsproblemen en de aangetoonde milieuschade al jaren bekend zijn¹⁹, mogen de steenachtige brokken zonder voorbehoud worden neergelegd. Aannemers hoeven dit vrijwel nergens te melden²⁰. Niemand in Nederland weet dus waar de dingen liggen. Dat wordt pas bekend als het te laat is; als iemand opmerkt dat de natuur is aangetast, dieren ziek zijn geworden of mensen gezondheidsklachten hebben²¹.

Over waar er allemaal staalslakken liggen, tasten bezorgde burgers, milieudiensten en gemeenten in het duister. Daarom onderzocht Investico, in samenwerking met NU.nl en De Groene Amsterdammer, op welke plekken ze nog meer liggen en ontdekte tientallen nieuwe plekken. We brachten in totaal meer dan honderd locaties in kaart²². ‘Op deze plekken is in feite afval gestort’, zegt chemicus Jantine Leeflang.

Staalslakken worden al decennia²³ onder wegen en in dijken gelegd, maar tot begin deze eeuw moesten aannemers bij elk project nog toetsen of er niet te veel schadelijke stoffen in de grond terecht konden komen²⁴. ‘Je mocht niet te veel staalslakken op één plek leggen en moest rekening houden met het type grond. Giftige stoffen sijpelen bijvoorbeeld makkelijker door zandgrond dan door kleigrond’, zegt Ellen Brand, specialist in bouwstoffen van het RIVM.

In 2008 veranderde de wetgeving²⁵. De veelheid van bouwstoffen en een wildgroei aan uitzonderingen zorgde voor veel werk voor ondernemers; dat moest eenvoudiger, was de gedachte²⁶. Sindsdien is er alleen een standaardberekening van de concentraties die uit staalslakken mogen lekken²⁷. Een berekening die ervan uitgaat dat ze allemaal op dezelfde manier worden gebruikt, legt Brand uit, waarbij geen rekening wordt gehouden met mensen die in de buurt kunnen komen.

Omdat de brokken vaak worden gebruikt in bouwprojecten ontstaat bij Tata Steel en een grote staalslakverkoper Pelt & Hooykaas de wens om ze officieel als ‘bijproduct’ aan te merken en niet langer als afvalstof. In 2017 lukt het Tata Steel om hier voor bijvoorbeeld wegen en dijken een bestuurlijk rechtsoordeel van het ministerie over te krijgen²⁸. Dat lijkt administratief, maar helpt bij het ‘vermarkten’ van de slakken. Ze duiken sindsdien in steeds meer producten op: van duurzame grasbetontegels tot zwart grind met een ‘natuurlijke uitstraling’, gepaard met vaak onherleidbare namen als Ekoliet²⁹ en BGSpad. Allemaal aantrekkelijke eigenschappen: eenvoudige aanleg, voorkomt onkruidgroei, onderhoudsarm en ook nog eens honderd procent gerecycled³⁰. Voor producenten komt daar een ander voordeel bij, staalslakken zijn gratis. Sterker nog: ze krijgen geld toe, volgens Tata Steel vanwege de concurrentie met andere bouwmaterialen, zoals grond, zand of bouwpuin. En het komt ook goed uit, want Tata raakt zo z’n afval kwijt.

In het Gelderse Eerbeek kijken bewoners vreemd op als de vrachtwagens in 2019 en 2020 maar blijven aanrijden. Ze stortten, bleek later, ruim tweehonderd miljoen kilo staalslakken als fundament voor een zonnepark.³¹ ‘Op een gegeven moment begon die smurrie alle kanten op te drijven, ook de omliggende natuur in’, zegt Corine Kapenga uit Eerbeek. Omwonenden klaagden over zware bloedneuzen en luchtwegklachten. Of dit door de staalslakken kwam, is niet aangetoond. Maar bewoners vermoeden het wél.

‘Er is eerst één paard dat hoest, een paar jaar later een tweede, dan een derde en zo door’, zei paardenhouder Joey van Dipte uit Spijk tegen Omroep Gelderland. Het duurt even voor hij de link legt met de onafgedekte 670 duizend ton staalslakken op het naastliggende terrein³². Het Waterschap Rivierenland ontdekt de slakken per toeval tijdens een ‘controlevlucht’. Witte plassen water blijken namelijk een wel erg hoge pH-waarde te bevatten.³³

In Oude-Tonge³⁴ ontstonden er ook witte vlekken in plassen regenwater en werd een zuurgraad gemeten vergelijkbaar met gootsteenontstopper³⁵. De slakken die dit veroorzaakten, kwamen uit Hellevoetsluis waar ze op last van de gemeente waren weggehaald omdat bewoners, en - wederom - paarden, ziek waren geworden.

Dit zijn zeker niet de enige plekken waar staalslakken schade aan mens en natuur veroorzaken. In ons onderzoek ontdekken we tientallen nieuwe locaties waarvan tot nu toe onbekend was dat daar slakken liggen en we brengen in totaal 115 plekken in kaart - het eerste overzicht dat zoveel locaties toont. Dat deden we op basis van magnetische testen, pH-metingen, talloze bodemonderzoeken of bestemmingsplannen en een uitvraag onder lokale overheden en aannemers³⁶. ‘De bodem wordt hierdoor onbruikbaar gemaakt’, zegt chemicus Leeflang, die in haar milieuwerk al twintig jaar af en aan met staalslakken bezig is.

Op de ene plek, zoals onder een straat in een woonwijk in Breezand, liggen ze afgedekt en in grote brokstukken, terwijl ze op andere plekken open en bloot in kleine korrels liggen. Dat maakt uit voor het gevaar dat ze met zich meebrengen: in te grote hoeveelheden is de kans op bodemverontreiniging groter door lekkende zware metalen, als de slakken open en bloot liggen, nemen juist de gezondheidsrisico’s toe vanwege ongeblust kalk die kan verwaaien.³⁷ Niet in alle situaties zorgen ze voor (acute) risico’s. Het ligt er ook aan hoe het materiaal is toegepast, en in welke mate mensen er contact mee hebben.

In water werken staalslakken anders dan op land. Ondanks dat ze in contact zijn met water, is hier minder risico voor de omgeving. Tenminste, als het water snel genoeg stroomt en de slakken er in grote brokken liggen,³⁸ zoals langs de Afsluitdijk en op de kop van Oost-Vlieland³⁹.

Toch is het gebruik in water niet onomstreden. In Zeeland maken vissers zich al langer zorgen omdat kreeften hier geen holletjes meer kunnen maken, doordat Rijkswaterstaat er tonnen staalslakken in de oevers heeft gestort die zich hebben samengeklonterd tot een versteende massa.⁴⁰

We vinden het spul onder meer in de gemeente Bloemendaal op de paden van het Bloemendaalse Bos, waar in de jaren ‘90 nog succesvol werd geprotesteerd tegen het ophogen van paden met vervuilde grond⁴¹, en op dertien begraafplaatsen in West-Betuwe⁴². Ook in Eindhoven vinden we relatief veel staalslakken, op zeven locaties⁴³.

‘Vorig jaar toen het zo veel had geregend stond het hier vol met water’, zegt een voorbijganger in het park Achtse Barrier in Eindhoven. Ze gebaart naar het lange staalslakkenpad achter haar. Buiten het stadscentrum ligt de oprit naar de Scouting Burgemeester Welschen ook bezaaid met brokjes staalslak die los van de grond schieten als er een magneet overheen beweegt.

Die magnetische ‘steentjes’ vinden we op veel voetpaden in parken, zoals het Zoetermeerse Balijbos, het Amsterdamse Bos en het Spaarnwoude park en opvallend vaak op begraafplaatsen. Eerst lagen er grind- en betontegels op de begraafplaats van de Sint Pancratiuskerk in Castricum, nu liggen er ‘mooie, strakke paden, waar senioren met rollators of andere loophulpmiddelen veilig overheen kunnen’, schrijft Pelt & Hooykaas op haar website⁴⁴. Naast het urnenveld ligt hetzelfde materiaal als waar de spelende kinderen in de Haagse speeltuin luchtwegklachten van kregen.

De eerste signalen

‘Rijkswaterstaat promootte staalslakken destijds’, vertelt een woordvoerder van de provincie Fryslân. De provincie legde tussen 2014 en 2016 in totaal 200 duizend ton onder vier viaducten. ‘We kregen instructies over hoe je het materiaal moet toepassen, er zou een korst ontstaan die water tegen zou houden. Maar dat gebeurde niet.’

De eerste signalen dat er iets mis was, kwamen in 2019. De nabijgelegen sloot schuimde wit op en een medewerker van de provincie meet een zuurgraad van 12, vergelijkbaar met bleekmiddel. Een ‘zeer onwenselijke situatie’, concludeerde de omgevingsdienst. De slakken zijn inmiddels deels verwijderd en ingepakt.⁴⁵

Onder veel meer wegen en bermen blijken de overblijfselen van de staalindustrie te liggen. Van verschillende omgevingsdiensten en Rijkswaterstaat krijgen we te horen dat ze

onder delen van de A9, A27, N33 en de N451 liggen⁴⁶. Bij de A27 raakte het grondwater verontreinigd⁴⁷, maar bij andere wegen en bruggen is vaak onbekend of de omliggende natuur is aangetast. Specifieke monitoring hierop vindt vrijwel nooit plaats.

Aan de rand van Rotterdam legde een schapenboer het materiaal als fundering onder een nieuwe stal voor zijn schapen. De problemen ontstaan bijna meteen: de staalslakken komen in aanraking met regenwater, kalk spoelt met het regenwater mee de grond in en komt in de sloot ernaast. Het water wordt hier troebel en de zuurgraad stijgt fors. Zelfs wanneer de onderkant van het gebouw waterdicht is gemaakt, blijft het kalk van de slakken via de randen de grond in druppelen. De omgevingsdienst komt hier toevallig achter omdat het waterschap testen doet vanwege de vergunning voor de stal.

‘Het is niet de vraag óf de metalen in staalslakken uitspoelen, maar wanneer’, zegt chemicus Leeflang. ‘Als het slechts kleine hoeveelheden zijn, zullen de gevaren meevallen. Maar hoeveel kleine beetjes kun je storten voordat je een probleem hebt? Verdunning met regen of oppervlaktewater is iets anders dan zuivering.’

Blootstelling aan staalslakken kan inderdaad gevaarlijk zijn, zegt toxicoloog Paul Scheepers van de Radboud Universiteit. Als ongebluste kalk in staalslakken verstuift, dat gebeurt bij droog weer of als het er net ligt, kan het de huid kapot bijten en voor wondjes en irritatie zorgen. Bij bloedneuzen en geïrriteerde slijmvliezen raadt hij aan langs de huisarts te gaan. ‘En bij langdurige blootstelling kunnen organen, zoals de nieren, beschadigd raken.’

Scheepers is dan ook verbaasd over de staalslakken op jeu-de-boulebanen, in parken, binnenhofjes en speeltuinen. Na het lezen van de voorschriften van het product en hoe iemand zich moet beschermen bij het leggen ervan, snapt hij niet ‘dat kinderen hier direct onbeschermd contact mee mogen hebben’.

Achter de schermen voeren lokale overheden al jaren een felle strijd met het Rijk, blijkt uit documenten die wij verkregen met een beroep op de Wet open overheid (Woo). Gemeenten, omgevingsdiensten en provincies hebben de Rijksoverheid herhaaldelijk verzocht om strengere regelgeving. ‘Waarom wordt de verantwoordelijkheid alleen bij de toepasser gelegd? Wat is de rol vanuit het Rijk via de Regeling bodemkwaliteit en in het stelsel waarbinnen dit plaatsvindt?’, vraagt de gemeente Rotterdam bijvoorbeeld aan het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.⁴⁸ Omgevingsdiensten dringen aan op een meldplicht, maar toenmalig staatssecretaris Vivianne Heijnen besluit uiteindelijk tot een minder strenge informatieplicht, naar verwachting vanaf 2026.⁴⁹ Als een bedrijf zo’n meldplicht negeert, kan een bouwproject direct stilgelegd worden. Bij een informatieplicht kan dat niet⁵⁰.

Omgevingsdiensten zijn dan ook ontstemd over de weinige regelgeving. ‘Laat het niet een proces worden zoals met PFAS’, waarschuwde branchevereniging in een gesprek met het ministerie. Daar maken ze zich echter weinig zorgen. ‘Volgens mij maken we ons druk om iets hypothetisch’, en ‘verder vind ik dat mensen dit vraagstuk echt te groot maken’, schrijft een ambtenaar.⁵¹

In totaal hebben 23 gemeenten besloten hun eigen, strengere regels op te stellen, blijkt uit openbare stukken. In negen geldt een meldplicht⁵², veertien⁵³ andere willen het gebruik van staalslakken verbieden of hebben dat al gedaan. ‘Wij vinden het tijd voor een pas op de plaats, we willen extra voorzichtig zijn’, zegt wethouder Suzanne Klaassen van Beverwijk, een van de gemeenten die een verbod instelde. Daar zitten wel wat haken en ogen aan, omdat aannemers staalslakken in principe nog wel mogen gebruiken via de landelijke wetgeving. De aannemers moeten in deze gemeenten nu wel een vergunning aanvragen en hierdoor is beter toezicht mogelijk.

De gemeente Den Haag vond recent achttien andere locaties waar het ‘grind’ van staalslakken ook bleek te liggen, en onderzoekt momenteel nog zo’n dertig andere plekken.⁵⁴ ”Volgens landelijke wetgeving kan dit materiaal gewoon overal worden toegepast. Je gaat er als gemeente dan vanuit dat je het product gewoon kan gebruiken. Van een ambtenaar die de wegen beheert, kan je geen milieuonderzoek verwachten’, zegt wethouder Barker uit Den Haag.

Na eerdere berichtgeving van Investico, NU.nl en De Groene Amsterdammer werd vorige week een motie aangenomen die oproept tot een landelijke meldplicht. Daarom heeft de staatssecretaris besloten de informatieplicht toch te zullen omzetten in een meldplicht.⁵⁵

Maar zelfs met strengere regelgeving, belanden staalslakken soms toch in of op de grond. In Muiden beweert de gemeente bijvoorbeeld dat er geen staalslakken zijn gebruikt in de nieuwbouwwijk ‘De Krijgsman’. ‘Mij is verteld dat dit grind van de Dolomieten komt’, zegt Tiara over het grind op het hofje bij haar huis. ‘De kinderen spelen er mee, leggen het in de kiepwagen, stoppen het in hun zakken en nemen het mee naar binnen. Mijn stofzuiger zit er vol mee.’ Klachten hebben ze niet. ‘Soms een bloedneus, maar alleen in de winter dus dat komt denk ik door het seizoen.’

Er liggen echter wel degelijk staalslakken. Ze zijn inderdaad gemengd met Dolomiet-steentjes. ‘Het bestaat uit 25 tot 35 procent staalslak afkomstig uit de Duitse hoogovens’, erkent Wendy Klomp, algemeen directeur van De Beijer. Hij benadrukt dat het product ‘voldoet aan alle wettelijke kaders’. Wel is het bedrijf in gesprek met de omgevingsdienst, omdat aannemers die het gebruiken niet wisten dat ze dit moesten melden.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

De bedrijven die de slakken verkopen doen er ook alles aan om de slakken een circulair en duurzaam imago te geven. Na een interventie van het ministerie van IenW heeft een groothandel de woorden ‘duurzame bouwgrondstof’ toegevoegd aan de beschrijving van staalslakmengels op haar website⁵⁶. Pelt & Hooykaas zelf omschrijft staalslakproducten als ‘een duurzame circulaire vervanging’ voor primaire grondstoffen⁵⁷.

‘Maar als je kijkt hoe het in de praktijk wordt gebruikt, is het niet circulair’, zegt toxicoloog Scheepers. Hij vergelijkt het met huisafval dat we vroeger onbezorgd op grote hopen stortten, zonder stil te staan bij de gevolgen. De Rijksoverheid wil echter zo min mogelijk regelgeving, alsof het niet wil weten waar de slakken liggen. Ondertussen verschijnen er steeds meer onderzoeken over de schade die het materiaal kan aanrichten en poppen er door heel het land plekken op waar de overblijfselen van de staalindustrie voor problemen zorgen.

Een jonge bouwvakker wrikt grote brokstukken los uit de grond. ‘Deze staalslakken liggen onder de hele straat.’ Met een schep gooit hij ze in de container. De straat in Breezand wordt afgegraven omdat de riolering wordt vervangen en de container gaat naar een recyclebedrijf, waar het spul wordt vermalen en vermengd met ander materiaal voor hergebruik elders in het land

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.