Inwoners van zeker 25 Nederlandse gemeenten krijgen niet standaard een besluitbrief als ze hun gemeente vragen om zorg, hulp of ondersteuning die valt onder de Jeugdwet of de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Daardoor is het lastiger voor hen om bezwaar te maken en dat tast hun rechtspositie aan, blijkt uit onderzoek van Investico in samenwerking met Binnenlands Bestuur, de Groene Amsterdammer en Trouw.

‘Als je geen besluit krijgt, weet je ook niet precies waar je wel en geen aanspraak op kan maken’, zegt Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen. ‘Een overheid moet besluiten op papier zetten en motiveren. Dat levert rechtsbescherming op. Anders kun je overgeleverd worden aan willekeur.’ De Centrale Raad van Beroep, een van de hoogste bestuursrechters van Nederland, oordeelde de afgelopen jaren meermaals dat gemeenten in een beschikking vast moeten leggen hoeveel zorg, hulp en ondersteuning inwoners krijgen.

De gemeentelijke werkwijze druist in tegen de Algemene wet bestuursrecht, waar in staat dat gemeenten een formeel besluit - een zogenoemde beschikking - moeten nemen. Dat bevestigen ook het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) aan Investico. Het ministerie van VWS zegt gemeenten die nog altijd geen standaard besluiten afgeven op hun wettelijke verplichting te zullen gaan wijzen.

Investico en Binnenlands Bestuur deden een uitvraag onder 80 gemeenten waar in de afgelopen jaren over het ‘beschikkingsvrije’ werken is gesproken of nagedacht. Inwoners van 25 van deze gemeenten krijgen niet altijd standaard een beschikking als ze vragen om zorg, hulp of ondersteuning. Tien gemeenten - waaronder Heerlen en Roermond - houden ondanks de uitspraken van VWS en de Centrale Raad van Beroep vast aan de werkwijze. Een woordvoerder van de gemeente Roermond, die sinds 2022 beschikkingsvrij werkt, laat weten: ‘als er dingen zijn waar kennelijk de wet anders voorschrijft, dan zullen we daar iets aan moeten doen. Maar het belangrijkst vinden wij dat mensen goede zorg krijgen’. Heerlen, waar ambulante jeugdhulp zonder standaard beschikking wordt ingezet, wil niet inhoudelijk reageren als we hen voorhouden dat hun werkwijze buitenwettelijk is.

De vijftien andere gemeenten geven aan hun werkwijze de komende jaren te willen gaan aanpassen. Dat dit niet eerder gebeurd is, vindt jeugd- en bestuursrechter Willie Elferink ‘eerlijk gezegd schandalig’. “Het is strijdig met de Algemene wet bestuursrecht, en dat weten gemeenten dondersgoed.”

Een derde van de gecontacteerde gemeenten heeft de werkwijze mede hierom nooit in de praktijk gebracht. Een ander deel is er inmiddels weer mee gestopt, zoals de gemeente Stichtse Vecht. ‘In de praktijk bleek werken zonder beschikking niet sneller dan werken mét beschikking’, stelt de gemeente in een reactie. ‘Het standaard afgeven van een beschikking biedt rechtsbescherming aan onze bewoners.’

Sinds gemeenten in 2015 verantwoordelijk werden voor jeugdhulp en maatschappelijke ondersteuning, hebben ze dit allemaal op hun eigen manier ingericht. De onderlinge variaties van ‘beschikkingsvrij’ werken zijn dan ook groot, en daardoor ook de variaties in rechtsbescherming. De motivatie kwam in veel gemeenten wel overeen. Het werken zonder officiële besluiten werd gezien als oplossing voor onder meer toenemende administratieve lasten en bureaucratie, en als manier om ‘laagdrempelig’ en snel inwoners te helpen. Het gaat dan bijvoorbeeld om huishoudelijke hulp of begeleiding van kinderen met psychische problematiek.

Gemeenten die geen standaard beschikkingen afgeven, zeggen dat inwoners die dat willen zelf hierom kunnen vragen en dan alsnog bezwaar kunnen maken. Maar deskundigen die Investico sprak vinden het niet realistisch dit van burgers te vragen. Het is volgens hen maar zeer de vraag of deze inwoners - die vaak in complexe situaties verkeren met veel problematiek - dat weten en daarin hun weg kunnen vinden. Bovendien gaat er veel tijd overheen en moeten burgers er soms meermaals naar vragen. ‘Het zijn vaak mensen die toch al in een kwetsbare positie zitten en niet voldoende administratief vaardig en juridisch onderlegd zijn om daar werk van te maken. Die benadeel je daardoor nog meer’, zegt rechter Elferink.