‘Hier staat alle data veilig opgeborgen.’ Na een tocht langs drie vergrendelde deuren en een lift waar je alleen met een pasje in kan, wijst innovatiemanager Magchiel Bijsterbosch van onderwijs ICT-organisatie SURF naar een smalle kast met een langwerpig raam. Tussen twee meter hoge kasten glijdt een mechanische arm langs plastic archiefbakjes met daarin cassettes in blauwe, groene en rode kleuren. De arm print de informatie op een magnetische tape, rolt deze op, schuift omhoog en plaatst de groene cassette op een plankje in de kast. ‘Hier staan nu ook klimaatdata of gegevens over genderonderzoek veilig’, zegt de innovatiemanager. ‘Een nieuwe techniek, maar eigenlijk heel ouderwets, want het werkt als een videoband’, zegt Bijsterbosch.

Deze methode is vele malen goedkoper dan dataopslag waarbij 24 uur per dag een computer op stroom en waterkoeling draait. Het enige nadeel is dat je het later weer van de cassette moet halen en op je harde schijf moet zetten. Op dit moment ook een voordeel: het is veiliger tegen kwaadwillenden.

Het opslaan van data voor wetenschappers deed Bijsterbosch altijd al. Maar sinds de inauguratie van Donald Trump is hij met een spoedprocedure gestart. ‘Normaal duurde het enkele weken voordat een aanvraag was goedgekeurd, omdat overlegd moest worden met allerlei verschillende organisaties. Nu kan het binnen 24-uur.’

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

De Amerikaanse president Trump is in de eerste honderd dagen van zijn tweede termijn met de sloophamer door de wetenschap gegaan en bevroor meer dan 11 miljard dollar¹ aan federale steun voor topuniversiteiten. Daarnaast voerde de president een lijst in met ‘verboden woorden’, op basis waarvan onder meer wetenschappelijk onderzoek door het nationale gezondheidsinstituut werd stopgezet. Daarop voorkomende woorden: vrouw, divers, historisch en stereotype².

Vrij snel na de decreten waarmee Trump met een streek van zijn zwarte marker de wetenschap op zijn kop zette, verschenen ook de eerste verontruste wetenschappers in Nederlandse media³.

Hoe wijdverbreid zijn de werkelijke gevolgen van het Amerikaanse beleid en welke concrete impact hebben deze op Nederlandse wetenschappers? Investico en De Groene Amsterdammer stelden samen met NU.nl en het Hoger Onderwijs Persbureau (HOP) deze vraag aan tweehonderd wetenschappers, waarvan we ruim veertig uitgebreid spraken⁴. Eenderde zegt directe gevolgen te merken van het beleid van Trump; zij werken aan bijna alle universiteiten in Nederland. Naast vaak genoemde vakgebieden zoals klimaat en gender studies worden ook geschiedenis, politieke wetenschappen, paleontologie en computerwetenschappen getroffen.

Wat opvalt in de gesprekken is de onzekerheid en onrust. Wetenschappers zijn soms bang om uitspraken te doen omdat ze nog naar de VS willen of vrezen dat ze collega’s overzees in gevaar brengen. Ze ervaren de situatie als onvoorspelbaar. ‘Wat vandaag gebeurt, kan morgen worden teruggedraaid.’

Ruim 20 wetenschappers⁵ zeggen in onze enquête dat de financiering van hun onderzoek (deels) is gestopt of onzeker is. Twee onderzoeken van hoogleraar virologie Marion Koopmans (Erasmus Universiteit), gefinancierd door een beurs van het aan de Amerikaanse overheid gelieerde National Institute of Health (NIH), zijn stilgelegd. ‘Dit zijn twee samenwerkingen met onderzoekers van de Columbia Universiteit naar mogelijke behandeling voor covid en andere infecties’, vertelt ze.

‘Concreet betekent dit dat ik drie mensen heb waar geen geld meer voor is. We hebben ze nu op andere projecten gezet en zijn als een gek op zoek naar andere financiering.’ Naast deze twee studies ziet Koopmans een donkerder scenario opdoemen. ‘NIH heeft net gezegd dat ze gaan stoppen met een type beurs waar wij veel gebruik van maken. We houden er serieus rekening mee dat het helemaal verdampt’, zegt ze. ‘Een ding is wel duidelijk; leun niet op de VS.’

Een promovenda in het westen van het land zag een deel van haar onderzoek naar diversiteit als marketingstrategie bij streamingdiensten in duigen vallen omdat ze transpersoon is. ‘Ik kan niet meer naar de Verenigde Staten om daar mijn onderzoek te doen. Ik kan mijn vakgenoten niet meer zelf spreken. Presenteren op een groot congres is Chicago is onmogelijk geworden, want daar wordt vereist dat je er echt aanwezig bent.’

Ook de Amsterdamse communicatiewetenschapper Hannes Cools merkt dit. Hij werkt aan een langlopend onderzoek naar diversiteit van mediabronnen, samen met een Amerikaanse collega. ‘Dat staat nu on hold, omdat mijn collega in de VS te horen heeft gekregen dat de financiering wordt bevroren’, vertelt Cools. Hij kreeg ook een vreemde mail van het Amerikaanse ministerie van Onderwijs over de beurzen die hij eerder kreeg. ‘Ik had nog nooit eerder een vragenlijst van hen ontvangen, en ik ben van de mensen die aan dit onderzoek werken ook de enige.’ Cools vulde de lijst deels in, ‘omdat ik benieuwd was naar de vragen die ze zouden stellen’, maar stuurde hem niet op. Hij is nu aan het kijken of hij een deel van zijn onderzoek in Europa kan doen.

Veel risicovoller dan onderzoeksgeld dat wegvalt of reizen die worden gecancelled zijn de ontwikkelingen in vakgebieden waar het gaat om infectieziektebestrijding en weer- en klimaatstudies. Als er geen actuele informatie meer wordt gedeeld over uitbraken van infectieziekten of veranderende weersomstandigheden kan de bestrijding- en signalering daarvan spaak lopen.

De eerste grote schok voor klimaatwetenschappers kwam toen Trump honderden mensen van het nationale klimaatinstituut National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) op straat zette⁶ en de onderzoeksafdeling van het instituut vrijwel ontmantelde⁷. Volgens Michiel van den Hout van Klimaatonderzoek Initiatief Nederland is het contact met de Amerikanen op een laag pitje beland. ‘Toen de Russen Oekraïne binnenvielen hadden we beter contact met Russische wetenschappers dan nu met de Amerikanen.’ Op de website van het klimaatinstituut EPA waar je eerder⁸ klimaatinformatie kon vinden staat nu met grote letters: ‘Powering the great American comeback⁹.’

Fysisch oceanograaf Sjoerd Groeskamp van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) kreeg eind april een verontrustende mail¹⁰ binnen vanuit NOAA. ‘Ik schrijf je om te laten weten dat een groot aantal databases buiten gebruik gesteld zal worden’. Er stond bij welke sets en het moment dat ze ontmanteld zullen worden. ‘Mijn tijd bij NOAA zit erop en daarom wil ik mijn wetenschappelijke vrienden over de hele wereld aanmoedigen om deze te bewaren voor de toekomst’

Het NOAA verzamelt essentiële informatie over klimaatverandering, onder meer met duizenden boeien in oceanen die de temperatuur en stromingen van het water meten. Daarnaast helpen deze argo floats bij het voorspellen van het weer. De helft van al deze boeien wereldwijd is van het NOAA¹¹. ‘Als de informatie van deze boeien straks onbruikbaar is, zullen weersvoorspellingen slechter worden en zien we orkanen slechter aankomen’, zegt Groeskamp.

Ook medische onderzoekers zien steeds meer relevante informatie verdwijnen. Het is een rouwproces, zegt Sanne Peters, epidemioloog en universitair hoofddocent bij het UMC Utrecht. ‘Amerika is een land met 340 miljoen inwoners¹², voor mij als epidemioloog is het belangrijk om heel veel mensen in je dataset te hebben, want hoe meer mensen je onderzoekt, hoe betrouwbaarder je uitkomst.’

Zo is er het Amerikaanse Demografisch en Gezondheidsonderzoeksprogramma (DHS) dat voorlopig geen data meer verstrekt aan onderzoekers¹³. Peters noemt een onderzoek naar transgender personen dat verdwenen zou zijn uit DHS en een dataset over de mentale gezondheid van jongeren waaruit alle variabelen over genderidentiteit en seksuele geaardheid zouden zijn gehaald. ‘Enige verklarende variabele die overblijft is dan geslacht, terwijl heel veel verschillen die je ziet tussen jongens en meisjes misschien gender gerelateerd zijn.’

‘Het DHS-programma¹⁴ is momenteel gepauzeerd’, las ook masterstudent Michelle Post aan de Vrije Universiteit. ‘We kunnen niet reageren op verzoeken,’ Post onderzoekt in de Dominicaanse Republiek hoe voedingsbeleid verbeterd kan worden om zo ondergewicht en groeistoornissen bij baby’s en peuters tegen te gaan. De door de VS in de afgelopen veertig jaar verzamelde data over volksgezondheid en voeding is hiervoor essentieel, maar die was dus niet meer beschikbaar. Bij UNICEF vond ze wel wat vervangende data, maar ze mist bijvoorbeeld informatie over HIV en borstvoeding. ​​

In de Zuid-Afrikaanse landen waar de hiv-epidemie nog altijd hevig woedt¹⁵, hebben de Amerikaanse bezuinigingen direct effect. Hoogleraar en directeur ‘basic and translational science’ van het Africa Health Research Institute¹⁶ Thumbi Ndung’u doet onderzoek naar hiv-geneesmiddelen en een vaccin, grotendeels gefinancieerd door USAID maar ook door het Nederlandse Aidsfonds. Hij kreeg in januari ineens te maken met een ‘stop order’, vertelt hij in een videogesprek vanuit Durban (Zuid-Afrika). ‘We moesten onmiddellijk al onze activiteiten stilleggen, maar omdat we samenwerken met lokale klinieken waar hiv-patiënten naartoe komen voor behandeling, moesten die ook sluiten.’

‘We boekten de afgelopen jaren goede voortgang met het terugdringen van nieuwe hiv-infecties. Dit is een enorme tegenslag, volgens onze berekeningen zal het aantal nieuwe infecties nu stijgen’, zegt Ndung’u. Hij denkt dat de Zuid-Afrikaanse overheid de financiering voor de medische zorg aan patiënten waarschijnlijk wel zal overnemen, maar voor de wetenschappelijke onderzoeken betwijfelt hij dat. ‘Alle vaccinstudies betaald door USAID liggen nu stil. We gaan op zoek naar andere financiering maar dat zal niet makkelijk zijn.’

Ook internist-infectioloog in het Amsterdam UMC Godelieve de Bree werkt aan een onderzoek naar de behandeling van een hiv-infectie in de eerste fase. De onderzoekspopulaties in Amerika, Thailand, Zuid-Afrika, Frankrijk en Nederland stonden al klaar, maar de internationale samenwerking is stopgezet. De beperkingen die de Amerikaanse overheid oplegt via de ‘verboden woorden’-lijst zijn voor haar een brug te ver.

‘Als ik woorden als vrouw, gelijkheid en etniciteit vermijd, schrap ik de essentie van ons onderzoek. Het is bekend dat de wijze waarop de eerste fase van een HIV-infectie verloopt, afhangt van je geslacht, de omgeving waar je woont of etniciteit. Dat wilden we verder onderzoeken’, zegt ze.

In juni gaan de onderzoekers peilen of de situatie in Amerika verbetert of dat ze moeten uitkijken naar andere financiers.

‘Grote zorgen’

Op de rechtenfaculteit van de Universiteit Leiden stroomt een collegezaal vol. De NOS loopt met een draaiende camera langs de gele houten banken in de theateropstelling. De zaal met hoge ramen en een balkon achterin, voorzien van ijzeren gekrulde hekjes, is vernoemd naar de Nederlander Hendrik Lorentz, winnaar van de Nobelprijs voor Natuurkunde in 1902¹⁷. Zijn theorie over lichtsnelheid¹⁸ droeg bij aan de relativiteitstheorie van Albert Einstein die er zonder internationale samenwerking nooit was geweest.

Nu is het de locatie voor de eerste bijeenkomst in Nederland waar wetenschappers elkaar ontmoeten om het te hebben over de ontwikkelingen in Amerika. Als de zaal met 205 zitplaatsen vol is, verlaat de NOS-cameraman de zaal. Enigszins in strijd met de academische vrijheid geldt er een opnameverbod. Niets van wat hier wordt gezegd, mag met naam naar buiten komen.

‘Het is wansmakelijk dat ik dit moet zeggen, maar hier staan we dan,’ begint universiteitshistoricus Pieter Slaman. ‘Ik vraag jullie allemaal om je vrij te voelen om je mening te geven. Als we dat niet doen, worden we al meegesleept in wantrouwen en angst. Echter, we moeten wel rekening houden met de restricties van de Amerikaanse overheid.’

Na presentaties over de situatie in de VS, de moeilijkheden voor Amerikaans-Nederlandse onderzoekers en de obstakels in medisch onderzoek blijkt welke problemen de Nederlandse onderzoekers al ervaren.

‘Wat moet ik tegen mijn studenten zeggen die op uitwisseling of stage naar Amerika zouden gaan?’, ’ ‘Wie kan er helpen bij het lezen van de kleine letters in een contract met een samenwerkingspartner uit de VS?’ ‘Wat doet de universiteit als ik in Amerika word vastgehouden, ben ik dan verzekerd?’ Een hoogleraar biologie staat op en legt de zaal een dilemma voor. Hij organiseert in Amerika een conferentie, maar twijfelt of hij moet gaan. De meningen zijn verdeeld. ‘Waarom willen we dat nog zo graag?, zegt iemand. ‘Er zijn landen waar minder ernstige zaken gebeuren en daar twijfelen we niet over om ze te boycotten.’ Op veel vragen komt niet direct een antwoord. Het is voornamelijk aan de wetenschappers zelf om te bedenken wat ze moeten doen.

Dat ervaren ook wetenschappers op andere plekken. ‘Twee maanden geleden heb ik me uitgesproken, omdat ik het gevoel had: we moeten iets doen¹⁹’, zegt oceanograaf Groeskamp. Ondertussen is er niets gebeurd en begint hij zich een roepende in de woestijn te voelen. ‘Er komt geen informatie over hoe wetenschappers moeten reageren. Alleen SURF verzamelt data, maar niemand zet een gecoördineerde actie op touw om data veilig te stellen. Ik weet niet eens wie ik hierop moet aanspreken, terwijl het zo zorgelijk is wat er gebeurt’.

Universiteiten zeggen zich ‘grote zorgen’ te maken, maar lijken niet goed te weten wat ze met de situatie aanmoeten. Concrete maatregelen, naast aangepaste reisadviezen, zijn nog niet veel genomen. Sommige universiteiten hebben een meldpunt of adviseur aangesteld voor specifieke vragen, een enkele helpt medewerkers data op te slaan.

Het is de vraag hoe goed de universiteiten op de hoogte zijn van concrete gevolgen voor hun medewerkers. De Universiteit Maastricht zegt bijvoorbeeld ‘geen directe gevolgen’ te ervaren en met andere universiteiten te werken aan een ‘gezamenlijk standpunt’. Opvallend, aangezien drie wetenschappers van die universiteit bij ons aangeven dat financiering is weggevallen, Amerikaanse collega’s niet meer mee mogen doen met hun onderzoeken en ze geen toegang meer hebben tot wetenschappelijke informatie.

Het kabinet lijkt ondertussen vooral de VS niet te willen bruuskeren. Een voorstel om ‘talent uit de Verenigde Staten’ aan te trekken werd door premier Schoof ontraden omdat deze specifiek tegen de VS gericht was²⁰. Minister Eppo Bruins van Onderwijs kondigde een fonds van 25 miljoen euro aan - uit bestaande gelden - om ‘topwetenschappers een plek te bieden’²¹. Bruins zei er nadrukkelijk bij dat dit niet enkel voor Amerikanen is. In maart vroegen vrouwenrechtenorganisaties de minister censuur van onderzoek naar sekse, gender en diversiteit publiekelijk te veroordelen en maatregelen te nemen om de academische vrijheid te borgen. Hier is nog geen reactie op gekomen.

De president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), Marileen Dogterom vindt dit allemaal niet helpen. ‘De minister spreekt zich wel uit, maar het blijft voorlopig bij de mond belijden van academische vrijheid. In de praktijk zie je bezuinigingen. Ook het screenen van wetenschappers voor kennisveiligheid en het bepalen van de taal waarin onderwijs mag worden gegeven draagt niet bij aan de academische vrijheid in Nederland’, aldus Dogterom.

‘Dit is een fundamentele shift in de wereld en een serieus probleem. Het gaat over de gezondheid van onze bevolking en klimaatverandering, de onderzoeksinformatie die wegvalt is een aderlating’, zegt Sicco de Knecht, directeur van het Nationaal Expertisecentrum Wetenschap en Samenleving.

‘Het is echt schoktherapie. Het is makkelijk om het uitblijven van een reactie naïef te noemen. De VS is je beste vriend geweest, maar de grip die Trump nu heeft is groter en intimiderender dan in zijn vorige termijn. Het is verrassend en schrikbarend snel gegaan.’

Bandjes blijven doordraaien

Sinds de inauguratie van Trump blijven de bandjes bij ICT-organisatie SURF doordraaien, tot nu toe is er 100 terabyte aan data binnengehaald. ‘Ik sla liever te veel op dan te weinig’, zegt Bijsterbosch. Om welke data het precies gaat kan hij niet zeggen. ‘We willen Trump niet op ideeën brengen. Als hij weet wat wij opslaan, verwijdert hij het mogelijk nog sneller.’

SURF haalt alleen die datasets binnen waar individuele wetenschappers om vragen. Van een gecoördineerde actie om belangrijke data veilig te stellen vanuit het ministerie, universiteiten of de KNAW is geen sprake. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, het KNMI en Deltares zeggen te ‘inventariseren’ welke Amerikaanse data belangrijk is, maar hebben nog geen plannen om deze ook veilig te stellen.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

‘SURF krijgt ongetwijfeld nu meer verzoeken en we denken graag mee. Verder dan dat zijn we nog niet’, zegt Marileen Dogterom van KNAW. Ze vindt dat dit breder zou moeten worden opgepakt. ‘Ik vind het een goed initiatief, maar we zouden dit Europees moeten aanpakken. Anders zit elk land straks met dezelfde kopieën en vergeet je vervolgens iets anders.’

Zo is er vooralsnog niet gevraagd naar de datasets waarvan het Amerikaanse weerinstituut NOAA aangeeft dat ze offline worden gehaald. Bijsterbosch berust er in. ‘Het is niet aan mij om te beslissen welke data de wetenschap nodig heeft, ik zit hier alleen klaar om te doen wat nodig is.’