Door Sofyan El Bouchtili, Machteld Veen & Emiel Woutersen

Een Midden-Oosters aandoend stratenlandschap van boven, half verwoeste flatgebouwen, uitgestorven straten. De camera verspringt en we zien een groep soldaten in camouflage-uniformen voorzichtig de hoek om komen. Een automatisch geweer begint opeens te ratelen, iemand met een bivakmuts op zijn hoofd vuurt met een raketwerper op de soldaten. ‘We are getting hit!’, roept een van hen. ‘Send the Lanius.’

Prompt komt een soort moederschip het beeld in vliegen, dat drie kleine drones naar de frontlinie brengt. De drones hebben een grote camera aan de voorkant, ze lijken een beetje op het vertederende robotje WALL-E, uit de Pixar-animatiefilm. Een stem die in een Hollywood-trailer zou passen begint de pluspunten van de Lanius-drone op te sommen: ‘Een innovatieve, autonome, dodelijke oplossing. Search and attack in one.’¹

Dit soort autonome drones zijn de nieuwste innovatie op het slagveld.² Waar de ‘klassieke’ drone door iemand op afstand bestuurd wordt met een joystick, kunnen drones als de Lanius zelf hun voorgeprogrammeerde doelwit vinden en aanvallen. Bovendien kunnen ze dat in een zwerm: als er eentje sneuvelt, vliegt de rest verder.³ In juni van dit jaar gebruikte Oekraïne nog vergelijkbare drone-zwermen om luchtmachtbases diep in Rusland aan te vallen.⁴ Dit is mogelijk vanwege vooruitgang in wat in de computerwetenschap edge computing wordt genoemd.⁵ De drone hoeft steeds minder informatie terug te sturen naar een centraal knooppunt in een netwerk, zoals een bestuurder, maar verwerkt de informatie zelf, aan de ‘rand’ van het netwerk.⁶

In het filmpje scant de Lanius het gebouw waar hij doorheen vliegt, en detecteert hij mensen die naar elkaar schreeuwen in het Arabisch, of iets dat daarop lijkt. Volgens de Hollywood-stem kan het apparaat zelfs herkennen of die mensen vijanden zijn of niet. De drone ziet een dichte deur en gaat in ‘hinderlaagmodus’. Als de deur opengaat, klikt een militair op een grote groene knop en ontploft de Lanius in het gezicht van de vijand.

Het zou een trailer voor een futuristische oorlogsfilm kunnen zijn, of voor de nieuwste Call of Duty-game, maar het blijkt een reclame van Elbit Systems⁷, de grootste wapenfabrikant van Israël⁸. Elbit produceert bijvoorbeeld luchtafweerraketten en communicatie-apparatuur, en is hofleverancier voor drones van het Israëlische leger.⁹ Dat de drones van Elbit zo goed kunnen ‘zwermen’ en vrijwel autonoom op hun doel af kunnen gaan is mogelijk dankzij geavanceerde chips die gemaakt worden door tech-bedrijf Nvidia.¹⁰¹¹

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Nvidia is sinds de AI-revolutie met een marktwaarde van ruim 4000 miljard dollar het waardevolste bedrijf ter wereld¹². In 2020 nam Nvidia het Israëlische tech-bedrijf Mellanox over, dat zich specialiseerde in technologie die chips en datacenters met elkaar verbindt.¹³ Sindsdien is het bedrijf een van de grootste tech-werkgevers in Israël¹⁴, met name op het gebied van onderzoek en innovatie¹⁵.

Israelische hightechbedrijven als Nvidia zijn populair als samenwerkingspartners voor Europese universiteiten. Ze mogen, net als Israëlische universiteiten, zelfs deelnemen in het door de Europese Commissie gefinancierde Horizon Europe-programma.¹⁶

Investico onderzocht in samenwerking met De Groene Amsterdammer en Trouw, vijftien van deze projecten met Nederlandse en Israëlische partners waarvan de kennis en technologie die volgens deskundigen snel op het slagveld kan belanden. De technische universiteiten blijken meer belangen in deze projecten te hebben dan tot nu toe bekend is. Want naast de universiteiten zitten in de projecten ook acht Nederlandse bedrijven die gelieerd zijn aan de technische universiteiten, ze zijn bijvoorbeeld een start-up of spin-off van de universiteiten. In vier van de acht bedrijven heeft een technische universiteit aandelen.

Opmerkelijk genoeg is het ‘academische’ belang aan de Israëlische kant ogenschijnlijk minimaal; slechts in een van de vijftien onderzoeksprojecten zit überhaupt één Israëlische universiteit: de Bar Ilan Universiteit uit Tel Aviv. De meest voorkomende Israëlische samenwerkingspartner is de Israëlische tak van Nvidia, maar Nederlandse universiteiten werken ook samen met bedrijven die drone-technologie of IT aan de Israëlische wapenindustrie leveren.

Ondanks de voortdurende genocide in Gaza, en aanhoudende studentenprotesten op Nederlandse universiteiten, zijn twee van de meeste controversiële onderzoeken, op het gebied van drones en radar, pas in de afgelopen maanden gestart. Als de TU’s zich niet terugtrekken, werken hun wetenschappers nog tot medio 2028 met Israëlische partners aan technologie die volgens experts snel in de oorlog kan worden gebruikt.

‘Als je een zichzelf respecterende universiteit bent, zegt Erwin van Veen, Midden Oosten-expert bij denktank Clingendael. ‘Dan zou je je in mijn optiek wel drie keer moeten bedenken voordat je dit soort projecten begint. Want dit zijn gewoon technologieën en methodes die gebruikt kunnen worden om de rechten van een ander volk in te perken.’¹⁷

In het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) buigt onderzoeker Linde Arentze zich over een lijst met Horizon Europe-projecten, de onderzoeken die worden betaald door de Europese Commissie¹⁸. De statige vergaderzaal in het monumentale pand aan de Amsterdamse Herengracht, compleet met een enorme antieke kachel en kroonluchter, staat in schril contrast met de high-tech onderzoeksthema’s.

‘Onbemande voertuigen voor civiele veiligheid en surveillance missies’, leest Arentze voor uit de beschrijving van een van de projecten dat zoals gebruikelijk binnen Horizon, in het Engels wordt afgekort, in dit geval tot ‘PROACTIF’.¹⁹ ‘Het gaat hier in principe niet om militaire technologie, dat mag ook niet in Horizon-projecten’, zegt ze.²⁰ ‘Maar de hele beschrijving leest wel alsof die met militair gebruik in het achterhoofd is geschreven.’

Bij het NIOD en de Universiteit Utrecht doet Arentze onderzoek naar hoe militaire technologieën zoals drones en kunstmatige intelligentie worden gebruikt op het slagveld. Ze kijkt daarvoor onder meer naar welk effect de inzet ervan heeft op burgerslachtoffers in Afghanistan, Oekraïne en Gaza. ‘Als ik in deze beschrijving termen als “edge computing” lees, denk ik meteen aan drone-zwermen’, zegt ze.

Aan de Israëlische kant doet Nvidia mee aan PROACTIF²¹, vanuit Nederland de TU Eindhoven en een serie bedrijven²² waarvan een deel zelf ook weer gelieerd is aan universiteiten. Zo is Demcon, dat samenwerkt met Defensie²³, ooit begonnen als een spin-off van de Universiteit Twente²⁴. Drone-bedrijf Avular is dan weer een spin-off van de TU Eindhoven²⁵, net als AI-bedrijf ViNotion²⁶.

Dit is lang niet het enige project waar Nederlandse universiteiten en bedrijven samenwerken op gevoelige thema’s met bedrijven uit het Israëlische militair-industrieel complex. Investico vond nog 14 vergelijkbare projecten, op het gebied van het eerder genoemde drone-onderzoek, maar ook onderzoek naar bijvoorbeeld snellere chips, fotonische sensoren en betere AI.²⁷

Zo doen de TU Delft, de TU Eindhoven en chipmaker NXP onderzoek naar de ontwikkeling van betere radar en sensoren voor drones en andere robots²⁸, in samenwerking met onder meer de Bar Ilan Universiteit uit Tel Aviv en de Israëlische startup SpinEdge²⁹. Dat bedrijf bestaat sinds 2022³⁰ en komt direct voort uit een innovatieprogramma van het Israëlische ministerie van Defensie, met als doel om ‘sterkere verbindingen tussen de civiele en defensiemarkt’ te creëren³¹. Voor de Vrije Universiteit Brussel was de deelname van SpinEdge en Bar Ilan de reden om uit een ander onderzoeksproject te stappen.³²

In een ander project werken TU Eindhoven, ASML, TNO en een hele rits aan grote en kleine Nederlandse chipbedrijven aan onderzoek naar betere, nog kleinere chips³³. Vanuit Israël haken onder andere Nvidia en het Israëlische drone-bedrijf Nanomotion aan³⁴. Dat bedrijf noemt zijn apparatuur uiterst geschikt voor ‘defense en law-enforcement’³⁵, en exposeert zijn producten op wapenbeurzen. Ten slotte schreef Follow the Money eerder dit jaar al hoe de TU Delft samenwerkt in onderzoeksprojecten samen met de Israëlische wapenfabrikant IAI.³⁶ (Zie de onderzoeksverantwoording voor een volledige lijst van projecten.)³⁷

Zowel de universiteiten als de Europese Commissie doen geen formele controle op mogelijke schending van mensenrechten bij onderzoeksprojecten, zegt Linnet Taylor, die aan de Universiteit Tilburg onderzoek doet naar digitale data en beleid. ‘De Europese Commissie doet wel een ethische beoordeling, maar dat gaat veel meer over hoe je omgaat met proefpersonen, privacy en of je embryo's of ander menselijk weefsel gebruikt.’

De controles die Nederlandse universiteiten doen gingen tot voor kort niet heel veel verder, zegt Taylor. ‘Ze mogen dan recentelijk hebben aangekondigd strenger te gaan kijken naar samenwerkingen met Israëlische organisaties. Maar tot heel kort geleden speelden mensenrechten geen rol bij de beoordeling om mee te doen aan een onderzoek, ook niet bij gevoelige technologie.’

‘Als je met dit soort Israëlische bedrijven samenwerkt, dan kan je ervan uitgaan dat de kennis uiteindelijk in de oorlog wordt gebruikt’, zegt Sebastian Ben Daniel. Hij is computerwetenschapper en geeft college aan de Ben-Gurion University of the Negev. Als studenten aan Israëlische universiteiten aan hun opleiding beginnen hebben ze er vaak al een paar jaar diensttijd opzitten. Na hun studie gaan ze soms weer terug het leger in. ‘En ze zijn ook heel gewild bij de allergrootste techbedrijven’, zegt Ben Daniel.

Ben Daniel is openlijk kritisch op de oorlog in Gaza. Hij noemt de oorlog een etnische zuivering, en nadat Israëlische soldaten een zwangere Palestijnse vrouw op de Westelijke Jordaanoever doodschoten, schreef hij op sociale media dat Israëlische soldaten ‘geleerd wordt om Palestijnse kinderen te vermoorden.’³⁸ De Ben Gurion-universiteit, dat een speciaal opleidingsprogramma heeft voor Israëlische luchtmachtpiloten, schorste hem vervolgens in maart 2025.³⁹ Een week later mocht hij weer aan de slag. ‘Al mag ik van het leger geen les geven aan piloten in opleiding, de commandant zei zelfs dat ze mijn Youtube-colleges niet mogen kijken.’

‘Er is nu eenmaal veel trots in Israël over dienen bij het leger, zeker sinds 7 oktober 2023’, zegt Ben Daniel. Ook de tech-sector wordt hiervoor gemobiliseerd, zegt hij. ‘De gedachte is: als we onze technologie nu niet inzetten, gaan we er morgen allemaal aan. Onder drones die ontwikkeld werden om pizza’s te bezorgen worden nu bommen of geweren gehangen.’

Die verwevenheid tussen civiele en militaire techniek is een typisch kenmerk van Silicon Wadi, zoals de Israëlische tech-industrie zichzelf noemt. Sinds de oorlog in Gaza zien ook Amerikaanse tech-bedrijven als Google en Microsoft nauwelijks obstakels meer om samen te werken met het Israëlische leger en overheid.⁴⁰ ‘Mensen die dat niet willen, of zich ertegen uitspreken worden nu gewoon ontslagen’, zegt Ben Daniel. Zo ontsloeg Microsoft vorig jaar nog twee werknemers die eisten dat het bedrijf geen serverruimte meer zou inruimen voor het Israëlische leger.⁴¹

‘Ik maak me het meeste zorgen om AI’, zegt Ben Daniel. ‘En bedrijven als Nvidia spelen daar een cruciale rol in.’ Israëlische wapenfabrikanten gebruiken de technologie van Nvidia gretig, bijvoorbeeld in de autonome drones van Elbit Systems. Daarnaast belanden Nvidia-chips ook in een zogenoemde ‘targeting module’ van Elbit.⁴² Die kan bijvoorbeeld onder een helikopter worden gehangen, en met behulp van AI op kilometers afstand vijanden ontdekken. Maar de krachtigere chips zijn volgens Ben Daniel nóg problematischer: ‘Die geven het Israëlische leger de mogelijkheid om hun eigen AI-modellen vanaf de grond op te bouwen.’

Hij doelt bijvoorbeeld op het eerste taalmodel in Palestijns-Arabisch, dat de Israëlische elite-eenheid Unit 8200 ontwikkelde op basis van enorme hoeveelheden afgetapte Palestijnse telefoongesprekken.⁴³ Het model zou vragen van Israëlische soldaten moeten beantwoorden over Palestijnen en Libanezen onder surveillance. En dan zijn er nog de systemen met codenamen als Lavender en The Gospel, die moeten helpen om automatisch tienduizenden doelwitten te vinden die banden met Hamas of andere terreurgroepen zouden hebben.⁴⁴ The Guardian, het Israëlische +972 Magazine en het Israëlisch/Palestijnse Local Call publiceerden er eerder over.⁴⁵ Het is beleid van het Israëlische leger dat een mens altijd moet beoordelen of de AI een juist doelwit heeft aangewezen, maar in de praktijk is daar niet genoeg tijd voor, zeggen Israëlische soldaten tegen die media. Soldaten gaan zo ook sneller over tot bombarderen, zeggen ze. ‘De machine wijst ze gewoon koud aan. Dat maakt het makkelijker.’⁴⁶

‘Gaza is de eerste oorlog waarin echt met AI wordt gevochten, maar zeker niet de laatste’, zegt computerwetenschapper Ben Daniel. ‘Wen er maar aan.’

Sinds het begin van de oorlog in Gaza demonstreren studenten en universiteitspersoneel tegen de banden tussen Nederlandse en Israëlische universiteiten en instituties.⁴⁷ Keer op keer eisen de demonstranten hetzelfde: wees transparant over de banden met Israëlische instituties en verbreek die als ze bijdragen aan genocide. De tentenkampen, en de ontmanteling daarvan door de politie, aan de Universiteit van Amsterdam sprongen het meest in het oog⁴⁸, maar ook in Delft, Eindhoven en Enschede werden gebouwen bezet en legde de staf het werk neer.⁴⁹

Lange tijd zochten de universiteiten vooral naar redenen om niets te hoeven doen. Ze beriepen zich op routinematige ethische checks die voor nieuwe samenwerkingen worden gedaan, wezen naar een gebrek aan regelgeving vanuit Den Haag of Brussel, en stelden dat het tegen de academische vrijheid in zou gaan om samenwerkingen stop te zetten. Maar nu de genocide in Gaza voorduurt, en Israël het internationaal recht alleen maar verder blijft schenden⁵⁰, voelen de technische universiteiten de druk om een standpunt te formuleren. Alle drie lieten de afgelopen maanden grofweg hetzelfde weten: in de toekomst zullen ze in principe niet meer samenwerken met Israëlische organisaties en hun bestaande samenwerkingen opnieuw evalueren.⁵¹

Dat benadrukken de technische universiteiten ook als we hen onze bevindingen voorleggen.⁵² Zo heeft de TU Delft een jaar geleden een tijdelijk ‘moreel beraad’ aangekondigd, dat voor de zomer adviseerde om geen nieuwe samenwerkingen meer aan te gaan met Israëlische organisaties, en de huidige te herbeoordelen. De TU Eindhoven is ‘druk doende’ een commissie in het leven te roepen die ‘gevoelige samenwerkingen zal toetsen op ethische aspecten.’ En de Universiteit Twente heeft een strenger ‘kader’ ingesteld voor de ‘assessments’ die ze voor dit soort samenwerkingen doet.

Dat heeft nog geen gevolgen gehad voor huidige samenwerkingen. De Universiteit Twente zegt sowieso niet te kunnen tornen aan lopende projecten, omdat de Europese Commissie het ‘maar heel beperkt’ toestaat om voortijdig met een onderzoek te stoppen. Eindhoven en Delft laten de optie om tussentijds te stoppen wel open, maar verwijzen naar de commissies die de projecten nog moeten evalueren. Ondertussen blijven wetenschappers aan de TU’s dus onderzoek doen met Israëlische bedrijven die op moreel gebied waarschijnlijk niet meer door hun nieuwe checks heen zullen komen.

Alleen de TU Delft gaat specifiek in op de vraag of de universiteit wist van de banden tussen hun Israëlische onderzoekspartners en de defensie-industrie. ‘Dat is bekend’, schrijft een woordvoerder, en zal worden meegenomen bij de herbeoordeling van de samenwerkingen. De TU Eindhoven en Universiteit Twente gaan simpelweg niet in op die vragen en beroepen zich op de algemene regels voor onderzoeksprojecten.

We vroegen de universiteiten ook of ze de aan hen gelieerde bedrijven zouden aanzetten om te stoppen met samenwerken met Israëlische organisaties uit het militair-industrieel complex. Die bedrijven komen immers voort uit de universiteit, profiteren mee van de reputatie en kennis van de universiteit, en in sommige gevallen hebben de universiteiten ook nog aandelen. De TU Delft zegt dit per geval te kunnen overwegen, en de TU Eindhoven en Universiteit Twente zijn eensgezind: ‘Die bedrijven maken hun eigen afwegingen.’

In hun reactie wijzen verschillende bedrijven die aan de technische universiteiten zijn gelieerd erop dat er geen wetgeving is die dit soort samenwerkingen verbiedt.⁵³ ‘Wij volgen de officiële richtlijnen van de relevante autoriteiten’, schrijft technologie-bedrijf Demcon bijvoorbeeld. Chipbedrijf Smart Photonics en start-up Captain AI zeggen in hun onderzoeksprojecten alleen met Nederlandse bedrijven samen te werken, maar kunnen geen documenten overleggen waaruit blijkt dat de kennis die uit deze projecten voortkomt niet gedeeld wordt met de Israëlische onderzoekspartners.

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

‘Veel onderzoekers vinden het vanuit hun eigen expertise gewoon heel interessant om met cutting edge Israëlische bedrijven samen te werken, en dat is begrijpelijk’, zegt Erwin van Veen, Midden Oosten-expert bij denktank Clingendael. ‘Maar als je één stap achteruit zet, dan moet een universiteit er natuurlijk ook voor zorgen dat onderzoek ethisch verantwoord plaatsvindt.’ Universiteiten hebben daarbij zitten slapen, zegt hij, maar ze volgen aan de andere kant ook gewoon het Nederlandse buitenlandbeleid: ‘Heel lang heeft de Nederlandse regering gezegd: Israël is gewoon een normaal land. En het is vervelend dat er ook nog een bezetting is.’

Heel langzaam begint dat beeld te kantelen, ook op onderzoeksgebied. Er gaan bijvoorbeeld steeds meer stemmen op om Israëlische organisaties te weren uit Europese onderzoeksprogramma’s.⁵⁴ Maar omdat Europa tegelijkertijd voor een enorme herbewapingsopgave staat, is het volledig verbreken van de banden met Israël ingewikkeld. Israëlische bedrijven maken nu eenmaal uitstekende, in de praktijk, op Palestijnen geteste, wapens.⁵⁵ Vorige maand zei demissionair minister van Defensie Brekelmans nog dat een verbod op de aankoop van Israëlische wapens tot ‘grote problemen voor de operationele gereedheid’ zou leiden.⁵⁶

‘Je kunt altijd blijven zeggen dat landen cruciaal zijn voor het een of het ander’, zegt Erwin van Veen van Clingendael. ‘Dat hoorden we ook steeds over Rusland voor de aanlevering van olie. Tot ze Oekraïne binnenvielen, toen kon het ineens wel anders.’

Wij blijven onderzoek doen naar de banden tussen Nederlandse instituties en het Israëlisch militair-industrieel complex. Tips? Mail naar [elbouchtili@platform-investico.nl] (mailto:elbouchtili@platform-investico.nl), [veen@platform-investico.nl] (mailto:veen@platform-investico.nl) of [woutersen@platform-investico.nl] (mailto:woutersen@platform-investico.nl).