Studiefinancieringsorganisatie Duo maakte jarenlang gebruik van discriminerende criteria bij de opsporing van fraude met studiefinanciering. Hierdoor hadden studenten met een migratieachtergrond en mbo-studenten een onevenredig grote kans om te worden getroffen door fraudeonderzoek. Daarmee bevestigt PwC in grote lijnen het onderzoek naar de fraudejacht van DUO dat NOSop3, het Hoger Onderwijs Persbureau en Investico voor De Groene Amsterdammer en Trouw afgelopen voorjaar publiceerden. Hieruit bleek dat de fraudeopsporing vooral studenten met een migratieachtergrond trof. Onderwijsminister Robbert Dijkgraaf noemt de conclusies van het onderzoek van PWC ‘pijnlijk’ en biedt namens het kabinet zijn excuses aan.

PwC onderzocht het fraudeselectieproces dat door Duo werd gebruikt om potentiële fraudeurs op te sporen. Het ‘totale proces’ van selecteren van studenten heeft indirect tot discriminatie geleid, schrijft Dijkgraaf. Hierdoor hadden studenten in buurten met een hoog aandeel bewoners met een migratieachtergrond, en ‘studenten met een van oudsher niet-Nederlands klinkende achternaam’ een grotere kans om onderworpen te worden aan fraudeonderzoek.

Dit kon gebeuren omdat de uitvoeringsorganisatie hun eigen werkwijze nooit deugdelijk heeft onderbouwd, schrijft PwC. Ook heeft de organisatie in de jaren erna nagelaten het fraudesysteem te toetsen of te evalueren.

Bovendien zijn signalen van bevooroordeling genegeerd. In het rapport staat bijvoorbeeld dat in 2010 al bekend was dat het fraudeonderzoek voornamelijk mbo-studenten met een niet-Nederlands klinkende achternaam trof. ‘Deze kennis heeft noch tot nadere verkenning van het risicoprofiel noch tot aanpassing van het model geleid’, schrijft PwC.

Kabinet biedt excuses aan

Dijkgraaf stelt dat de overheid is tekortgeschoten. ‘Specifieke groepen studenten, zoals studenten met een migratieachtergrond en mbo-studenten, werden daardoor onevenredig vaak gecontroleerd. Dit had niet mogen gebeuren en ik bied hiervoor namens het hele kabinet mijn excuses aan.’

Duo spoort sinds 2012 fraude met de basisbeurs actief op. Bijna 10.000 studenten werden sindsdien tot fraudeur bestempeld. De gevolgen van een fraudeonderzoek door Duo kunnen groot zijn. De student moet de te veel ontvangen studiefinanciering terugbetalen, tot een maximum van drie jaar. Vaak krijgen ze daarbovenop nog een boete. Samen kan dat oplopen tot duizenden euro’s.

De uitvoeringsorganisatie was vorig jaar van plan de fraudeopsporing fors op te schroeven omdat vanaf september weer alle studenten aan het hoger onderwijs studiefinanciering ontvangen. Na de publicaties van NOSop3, het Hoger Onderwijs Persbureau en Investico legde minister Dijkgraaf de fraudeselectie in juni al stil en vroeg PwC om onafhankelijk onderzoek.

Uit het onderzoek van Investico met NOSop3 en het Hoger Onderwijs Persbureau bleek vorig jaar dat het fraudeonderzoek van Duo aan alle kanten rammelt. Er was geen duidelijke wetenschappelijke onderbouwing voor de criteria die gebruikt werden voor de opsporing. De criteria waren bedacht op basis van ‘ervaringen’ van de medewerkers van Duo. Experts waarschuwden: ‘Dan heb je geen idee wat je aan het vergelijken bent,’ zei hoogleraar privaatrecht Gijs van Dijck, gespecialiseerd in de toepassing van algoritmes, destijds tegen Investico. ‘Je kunt prima met een algoritme werken, maar je moet wel weten wat die precies doet om te voorkomen dat je één groep eruit pikt.’

Om te onderzoeken of studenten met een migratieachtergrond opvallend vaak beticht worden van fraude, ondervroegen we ruim dertig advocaten die studenten bijstaan in fraudezaken tegen Duo. De raadslieden voerden sinds 2012 in totaal 376 bezwaar- of beroepsprocedures. In 367 gevallen (ruim 97% van de zaken) ging het om studenten met een migratieachtergrond, bleek uit de administratie van de advocaten.

Minister Dijkgraaf zegt in gesprek te willen met (oud)-studenten die zijn gecontroleerd. PwC gaat de komende tijd verder onderzoek doen naar de omvang van de discriminatie. Sinds de berichtgeving van Investico, NOSop3 en het Hoger Onderwijs Persbureau controleert Duo studenten alleen nog willekeurig. Dat blijft Duo de komende tijd doen. Ondertussen onderzoekt de dienst andere vormen van controle.