Zeven kinderjasjes hangen netjes naast elkaar aan de kapstok in het groen geverfde gebouwtje met rode pannen op het dak. Op het Hongaarse platteland wonen Erzsébet en Laszlo. Hij torent twee koppen boven zijn vrouw uit, ze kijken bedrukt op de video van een Hongaarse mensenrechtenorganisatie. Hun kinderen werden door de kinderbescherming bij hen weg gehaald. ‘Alleen op vrijdag kunnen we even met ze praten’, vertelt Erzsébet. ‘Maar ze roepen eigenlijk alleen maar ‘Mama! Hoeveel dagen, hoe lang moeten we nog wachten?’

De burgemeester van hun dorpje Korlat komt in beeld. Hij doet iets unieks: hij probeert de ouders te helpen om hun kinderen terug te krijgen. “De ouders kwamen naar mij toe om te vertellen dat de kinderen zouden worden meegenomen als ze niet iets aan hun leefomstandigheden deden”, vertelt hij in de video. “We hebben meteen dit gebouw aan hen ter beschikking gesteld, het is eigenlijk de kleedruimte bij een sportveld maar het was op dat moment het enige dat we hen konden bieden omdat we geen woningen beschikbaar hadden.”

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Hoewel dit de omstandigheden van het gezin meteen verbeterde, veranderde het de zaak niet, vertelt hij. “De voogd kwam hier kijken, vond het allemaal wel goed, maar alsnog nam ze de kinderen mee.” Nu wachten de ouders al maanden tot hun kinderen terug mogen komen. Zittend op een laag stoepje voor hun tijdelijke huis vertelt moeder Erzsébet. ‘Ze willen graag naar huis en wij blijven ons daarvoor inzetten. Het is heel moeilijk voor ons, maar het is ook voor de kinderen een groot trauma.’

Volgens de schooldirecteur verzuimden de kinderen niet en waren er geen tekenen van verwaarlozing. “De vader en moeder van dit gezin werken allebei. Het feit dat het gezin in bescheidenere omstandigheden leeft, betekent niet dat je geen kind kan opvoeden.”¹

Op een vroege dinsdagavond afgelopen mei stuurt demissionair minister Franc Weerwind van Rechtsbescherming een brief² aan de Tweede Kamer die niemand zag aankomen. Na decennia van goede bedoelingen, kritische onderzoeksrapporten, onthullingen van schandalen en uitermate gepolariseerd debat besluit de minister om een volledig einde te maken aan adopties uit het buitenland.

Het is een abrupt sluitstuk na aanhoudende discussie en beleidsmatige kronkels de afgelopen jaren waarna de verwachting was dat Weerwind dit gevoelige dossier zou doorschuiven naar zijn opvolger. ‘Verbijstering na acute stop op nieuwe adopties uit het buitenland: ‘Kinderen wordt een fijne toekomst ontnomen’, kopt het Algemeen Dagblad.³

Helemaal absoluut is de stop overigens niet. De ‘lopende procedures’, volgens het ministerie van Justitie 500 in totaal, gaan nog wel door. Die procedures lopen onder een nieuw systeem dat Weerwind in 2022 nog zelf had laten optuigen, in reactie op een kritisch onderzoeksrapport van de Commissie Joustra.⁴

Belangrijk onderdeel van het vernieuwde adoptiesysteem⁵ is een onderzoek naar elk land waar adoptiekinderen vandaan komen. Weerwind noemde deze 'landenanalyses' een ‘belangrijke waarborg’.⁶ In deze onderzoeken wordt gekeken of de landen voldoen aan de internationale afspraken en wet- en regelgeving rondom adoptie en kinderbescherming.

Een van de belangrijkste principes bij internationale adoptie is dat adoptie een uiterste oplossing is, het mag alleen nadat alles is gedaan om te voorkomen dat kinderen gescheiden van hun ouders moeten opgroeien. Armoede en discriminatie mogen hierbij geen rol spelen. Verder mag niemand financieel voordeel van adopties hebben, moeten de rechten van ouders en kinderen worden geborgd en procedures transparant en zorgvuldig zijn.

Justitie oordeelde in november 2022⁷ overwegend positief over Hongarije. ‘De jeugdbeschermingswetgeving van Hongarije is goed op orde’, schrijven ambtenaren. ‘In de praktijk ligt de focus op het preventief voorkomen van scheiding tussen ouders en kind en op terugplaatsing als het kind toch uit huis geplaatst wordt’. Ook is er ‘extra ondersteuning voor minderheidsgroepen zoals de kwetsbare Roma-doelgroep’.⁸

Maar uit onderzoek van Investico, in samenwerking met tv-programma Zembla, het Vlaamse weekblad Knack, het Hongaarse medium Atlaszo en de krant 24chasa uit Bulgarije, blijkt dat de situatie in Hongarije in werkelijkheid heel anders is. En dat is geen verborgen realiteit, maar wordt alom publiek beschreven. Een kinderrechten-ngo won zelfs vorig jaar een rechtszaak bij het Hongaarse Hooggerechtshof over kinderen die onterecht vanwege armoede uit huis werden geplaatst.

Ook Nederlandse ambtenaren bij Justitie blijken op de hoogte van de rol van armoede bij het uit huis plaatsen van kinderen, de discriminatie van Roma-kinderen, het gebrek aan hulp voor ouders en tekortkomende bezwaarmogelijkheden voor hen, maar schreven dit niet op in het openbare rapport.

Discriminatie in het systeem

‘De sociale ongelijkheid groeit hier steeds meer’, zegt Lena Szilvasi van SOS Kinderdorpen Hongarije. Kinderen uit Roma-gezinnen zijn zwaar oververtegenwoordigd in het Hongaarse kinderbeschermings systeem: ze worden uit huis geplaatst en komen terecht in pleeggezinnen of kleinschalige kindertehuizen. ‘Er is een groep van ongeveer tien tot twintig procent van de bevolking die totaal gemarginaliseerd is. Zij worden door de overheid niet geholpen. Er heerst grote werkloosheid waardoor economische problemen ontstaan, mensen geen huis meer kunnen krijgen en ze moeten verhuizen, vooral naar de rurale grensgebieden van het land. Daar zijn nauwelijks voorzieningen en werk, waardoor ze niet uit deze spiraal komen. Het grootste deel van de kinderen komt in het zorgsysteem door armoede.’

‘Roma en kinderen met een handicap of stoornis hebben overduidelijk minder kansen in Hongarije’, zegt ook Vivien Brassói van het European Roma Rights Centre (ERRC). Ze voerde een jarenlange rechtszaak tegen de Hongaarse autoriteiten om discriminatie in het systeem aan te tonen. ‘In de regio Nógrád is ongeveer twintig procent van de populatie van Roma afkomst. Maar tachtig procent van de kinderen die er in pleeggezinnen of tehuizen zitten, komt uit Roma-gezinnen. Onze onderzoeken lieten zien dat deze kinderen worden weggehaald bij hun ouders vanwege armoede, wat volgens onze eigen Hongaarse wet illegaal is. Maar we vermoedden dat ook racisme en vooroordelen meespelen, en dat wilden we aantonen.’ De zaak sleepte zich zes jaar lang voort, en ERRC won⁹ uiteindelijk in 2023 deels bij het Hooggerechtshof. ‘Het Hooggerechtshof heeft bepaald dat kinderen worden gediscrimineerd met hun sociaaleconomische status, maar heeft geoordeeld dat etniciteit daar geen rol in speelt’, zegt Brassói. ‘Toch is het een enorme overwinning, want het zijn de Romani gezinnen die in armoede leven.’

Het Hooggerechtshof droeg¹⁰ de regering Orban op om binnen een jaar beleid te maken om te voorkomen dat de sociaaleconomische status van gezinnen nog een rol zou spelen bij besluiten om kinderen bij hun ouders weg te halen. Die deadline verliep afgelopen februari, volgens Brassói zonder resultaat.

Hongarije kent een lange geschiedenis van kinderen die onder zorg van de staat opgroeien. Op dit moment zitten ruim 20.000 kinderen in Hongaarse pleeggezinnen of kleinschalige kindertehuizen, een aantal dat in de afgelopen twintig jaar niet is verminderd¹¹, ondanks het ‘family first’-beleid dat de Hongaarse president Orban uitdraagt.

Kinderen die eenmaal in een pleeggezin of kindertehuis belanden, komen er zelden weer uit.¹² Terugplaatsing naar het eigen gezin komt ook nauwelijks voor, vertelt SOS Kinderdorpen-directeur Szilvasi. Haar organisatie ondersteunt ongeveer 100 pleeggezinnen in Hongarije. ‘Maar tien procent van de kinderen gaat weer terug naar huis en vijf procent wordt uiteindelijk binnen Hongarije of naar het buitenland geadopteerd.’

Ook het aantal kinderen dat op de lijst staat om geadopteerd te worden is in twintig jaar tijd nauwelijks gedaald; het schommelt steeds rond de tweeduizend¹³. De bereidheid bij Hongaarse ouders om kinderen te adopteren die in pleeggezinnen of tehuizen wonen, is wel gegroeid, maar is ook selectief.¹⁴ ‘Hongaarse ouders willen normaliter kinderen die jonger zijn dan drie jaar, geen medische problemen hebben en behoren tot de Hongaarse meerderheid van de bevolking’, zegt Agnes Lux, kinderrechten deskundige aan de Eötvös Loránd University in Budapest en werkzaam voor UNICEF. Dit sluit kinderen van Roma-afkomst vrijwel uit van een Hongaars adoptiegezin.

Maar hier speelt ook iets anders vertelt Lux. ‘In 2020 is de wetgeving strikter geworden, toen werd het nog veel moeilijker voor singles om een kind te adopteren. De officiële lezing is dat dit is om getrouwde stellen te ‘ondersteunen’, maar er wordt algemeen aangenomen dat het vooral is bedoeld om te voorkomen dat LHTBI-stellen kunnen adopteren.’ Volgens Vivien Brassói van de Europese Roma-rechtenorganisatie ERRC is het voor Hongaarse alleenstaanden of als stel van gelijk geslacht nu bijna onmogelijk geworden om kinderen in eigen land te helpen. ‘En dat maakt het nog moeilijker voor Roma kinderen om uit het systeem te komen, want juist zij staan meer open om kinderen op te nemen met een handicap, die al wat ouder zijn of van Roma-afkomst.’

Kinderen die vanwege armoede uit huis worden geplaatst, gediscrimineerd worden in het zorgsysteem en nationale wetgeving die de opname van kinderen bij Hongaarse stellen verbiedt. Dit zou eigenlijk niet moeten kunnen, stelt emeritus hoogleraar Georg Frerks. Hij was hoofdonderzoeker bij de commissie-Joustra, die in 2021 in een lijvig rapport concludeerde dat er naast vele misstanden in het verleden rondom adopties, ook tegenwoordig nog zwaktes in het stelsel zitten. ‘Landen moeten er eerst alles aan hebben gedaan om zelf voor kinderen te zorgen en een oplossing te zoeken in hun eigen land. Dat is eigenlijk het belangrijkste principe bij internationale adopties. Een wet die bepaalt dat sommige ouders geen kinderen kunnen adopteren, staat daar haaks op.’

Ondanks deze wetgeving, een publieke rechtszaak vanwege discriminatie en vele rapporten over gebrekkige kinderbescherming in Hongarije heeft het land dus kunnen uitgroeien tot een groot ‘zendland’ voor adopties in Nederland¹⁵. Het Nederlandse ministerie van Justitie oordeelde in haar landenanalyse ook opvallend mild en positief over de situatie in Hongarije. Dat is des te opmerkelijker omdat intern de problemen wel degelijk benoemd worden. Dat blijkt uit voorlopige versies van het landenrapport over Hongarije die na woo-verzoeken zijn gepubliceerd.

Hierin staat dat Justitie zelf ook weet van de Hongaarse wet die verbiedt dat kinderen vanwege armoede van hun ouders worden gescheiden. ‘De kinderbeschermingswetgeving verbiedt dat kinderen vanwege armoede uit huis worden geplaatst’, stelt het voorlopige document. ‘Armoede is (samen met beperkte preventie- en vroege interventie voorzieningen) echter een van de meest voorkomende redenen waarom kinderen niet bij hun eigen ouders opgroeien.’ Maar deze informatie sneuvelt in het uiteindelijke, gepubliceerde stuk. Ambtenaren constateren daar slechts dat er ‘veel armoede is’ in Hongarije.

Een ander belangrijk aspect van adoptie is de rechtsbescherming van zowel ouders als kinderen. In de interne versie van het rapport stelt Justitie dat ‘gemiddeld veertig procent’ van de ouders in bezwaar gaat, hoewel er ‘zelden’ beroep volgt. De ambtenaren schrijven ook dat ‘ouders en kinderen’ in Hongarije ‘beperkt toegang’ hebben ‘tot klachtenprocedures en ondersteuning in het kinderbescherming stelsel als de voogd of de maatschappelijk werker beslissingen zouden nemen die niet in het belang van het kind zijn’.

Maar in het definitieve rapport is dit alles verdwenen. Justitie vermeldt slechts dat ‘de biologische ouder bezwaar kan maken en in beroep gaan. Beroepsprocedures komen in de praktijk nauwelijks voor’. Ondanks deze informatie neemt Justitie een positief besluit over Hongarije. In de onderbouwing schrijft het ministerie: ‘het jeugdstelsel biedt ondersteuning aan ouders en is erop gericht om kinderen zoveel mogelijk thuis te laten opgroeien’.

Het ministerie van Justitie zegt in een reactie dat de voorlopige rapporten dienden ‘ter verzameling en samenvoeging van informatie’ en dat de gepubliceerde landenanalyse ‘bewust’ een ‘compact overzicht’ is. ‘Politiek-culturele aspecten’, zoals een verbod voor paren van gelijk geslacht om te mogen adopteren, zijn niet meegewogen.

De informatie over armoede en de wetgeving was volgens Justitie ‘verouderd’ en is daarom niet gepubliceerd. Over de bezwaren van ouders waren geen ‘recente cijfers’ beschikbaar en de cijfers waren ook ‘lastig te duiden’, aldus het ministerie. Justitie zegt dat er wel over is gesproken tijdens een werkbezoek in 2022 aan Hongarije. ‘In de landenanalyse is meegewogen dat Hongarije inspanningen verricht om het jeugdstelsel te verbeteren. Ook zijn er specifiek op Roma gerichte projecten om deze groep te ondersteunen.’ Volgens de minister kan er in Hongarije ‘op individueel niveau heel zorgvuldig en scherp’ onderzocht worden of de adoptie juist verlopen is en aan alle voorwaarden voldoet.

‘De meer kritische elementen of de problematische aspecten zijn onder het tapijt verdwenen. Dat vind ik wel onthutsend’, reageert emeritus hoogleraar Frerks op de documenten. ‘Moest dit nou gewoon een land zijn dat door het examen kwam, omdat we nog een aantal landen nodig hadden en zijn daarom kritische elementen verwijderd?’

De emeritus hoogleraar herkent ook de papieren werkelijkheid van dit soort rapportages. Frerks bezocht voor zijn onderzoek adoptielanden waar de wetgeving ‘pico bello’ in orde was, vertelt hij. ‘We hebben les gehad van een hoogleraar in Colombia die vertelde hoe goed het allemaal wel niet geregeld was. Maar ja, ze zei ook: ‘op papier is het allemaal prachtig maar niemand doet er wat mee’.’

Die conclusie lijken ook andere landen te trekken. Begin deze maand besloten de Noorse autoriteiten helemaal te stoppen met adopties uit Hongarije.¹⁶ Zij stellen dat ‘niet bewezen is dat internationale adopties vanuit Hongarije op een volledig legale, ethische en verantwoorde manier kunnen worden uitgevoerd’. Volgens de Noorse autoriteiten is er Hongaarse wetgeving die in tegenspraak is met basisregels rondom adoptie, voornamelijk over afstand doen voor de geboorte, recht op informatie voor geadopteerden en het uit huis plaatsen van kinderen vanwege armoede.

En ook de Vlamingen schrijven een - kritischer en uitgebreider- rapport over adopties uit Hongarije¹⁷. En ook daar worden in interne documenten harde noten gekraakt. ‘Unicef merkt op dat voornamelijk Roma kinderen in het ‘alternative care circuit’ (kindertehuizen en pleeggezinnen, red.) eindigen vanwege financiële redenen en omdat de aanname wordt gedaan dat Roma ouders niet voor hun kinderen kunnen zorgen’. De kinderrechtenorganisatie zegt dat de ‘de quasi automatische toegeleiding’ van Roma kinderen naar het jeugdzorgsysteem en internationale adoptie ‘een systeem in stand houdt waarin weinig moeite wordt gedaan om discriminatie van deze bevolkingsgroep tegen te gaan’.

Het rapport zet de Vlaamse overheid er toe aan een extra werkbezoek aan Hongarije te doen. ‘Preventie van uithuisplaatsing is eigenlijk de eerste stap in de adoptieketen’, stelt de Vlaamse adoptieambtenaar Ariane van den Berghe. ‘Dat is niet het sterkste stuk van het jeugdbeschermingsbeleid in Hongarije, en is voor ons de belangrijkste reden om ter plaatse te gaan kijken en dat uit te klaren’. Eind 2023 besluiten de Vlamingen tot een adoptiestop voor alle nieuwe procedures, onder andere voor Hongarije.¹⁸ De Vlaamse adoptieautoriteiten reizen eind 2024 naar Hongarije af.

In Hongarije gaan de luiken ondertussen steeds verder dicht. Volgens de Hongaarse kinderrechtenorganisatie Hintalovon droogt overheidsfinanciering voor onderzoek naar kinderrechten steeds verder op. Ook wordt er steeds minder informatie beschikbaar gesteld, ‘waardoor we nauwelijks een idee hebben van wat er gaande is in het land en hoe het met de kinderen gaat’.

In plaats daarvan wordt de laatste jaren de jeugdzorg goeddeels overgeheveld naar organisaties die zijn gelieerd aan de Katholieke kerk. In 2020 wijzigde Hongarije zelfs de wet¹⁹ om dit te faciliteren. ‘De oplossing van de Staat lijkt te zijn om de kerk zijn betrokkenheid te vergroten’, zegt Szilvia Gyurkó van Hintalovon. ‘Dat laat zien dat ze haar taak, en het probleem, aan het outsourcen is.’²⁰

Het gebrekkige kinderbeschermingssysteem zal ook gevolgen hebben voor de aantallen kinderen die uiteindelijk ter adoptie worden aangeboden, vreest universitair docent Agnes Lux. ‘Als het systeem onvoldoende blijft functioneren, zal het aantal kinderen - en uiteindelijk ook het aantal adoptiekinderen - blijven toenemen.’

De kinderen van Erzsébet en Laszlo komen na een half jaar bij hun ouders terug met hulp van Ilona Boros van de Hongaarse burgerrechtenorganisatie TASZ. ‘Net als alle ouders die wij helpen, wilden zij maar een ding: hun kinderen zo snel als mogelijk terugkrijgen.’

De slagkracht van haar organisatie is echter beperkt. ‘We ontvangen elk jaar duizenden verzoeken voor juridische bijstand, maar kunnen slechts een paar ouders helpen van wie de kinderen zijn afgenomen.’ Zonder dit schaarse soort hulp zijn ouders vrijwel kansloos, zegt ze.

De burgemeester van Korlat wil ‘de segregatie in het dorp’ uitbannen. ‘We hebben inmiddels meerdere panden gerenoveerd en tot sociale huurwoningen gemaakt’, vertelt hij. Een goed, maar zeldzaam voorbeeld, zegt Ilona Boros van TASZ. ‘Het verdrietige is dat dit iets is dat advocaten en rechters niet kunnen oplossen, daarvoor is echt sociaal beleid nodig. Maar dat is niet verbeterd de afgelopen jaren, het is alleen maar slechter geworden.’

De Hongaarse autoriteiten wilden niet reageren op vragen van Investico.