Bij Kruisland, in het meest westelijke hoekje van Noord-Brabant, strijden vijftig boeren, verenigd in de Stichting Anti Drinkwaterwinning Kruisland¹ tegen een nieuwe waterput. ‘De toekomst van onze bedrijven staat op het spel’, zeggen de landbouwers² die vrezen voor een zakkende bodem en strengere regels voor bestrijdingsmiddelen en mest.

In heel Nederland staat de drinkwatervoorziening onder druk³, maar in Brabant knelt het het meest⁴. Eerder moest drinkwaterbedrijf Brabant Water al waterwinputten sluiten⁵ vanwege vervuiling door bestrijdingsmiddelen. Ook zijn de Brabantse zandgronden waar het grondwater onder verscholen zit zo droog dat er volgens waterwetgeving⁶ geen extra water uit opgepompt mag worden. Tot 2030 komt Brabant Water vier tot zes miljoen kubieke meter water te kort per jaar⁷, net zoveel als het verbruik van een stad als Dordrecht⁸.

Brabant Water heeft maar twee mogelijke⁹ locaties om extra water op te pompen. Bij Kruisland loopt het dus stroef, ook al zegt de provincie dat waterwinning en landbouw hier goed samen kunnen gaan¹⁰. En ook bij de ander, Gilzerbaan in buurt van Tilburg, botsten de plannen op bezwaren¹¹. Milieuorganisaties en drinkwaterbedrijf Brabant Water treffen elkaar al jaren in de rechtbank van Breda. Beschermde natuurgebieden¹² als de Regte Heide, waar schapen dartelen tussen vennen en vochtige heide, mogen van de wet niet verder verdrogen. Dat de provincie en het drinkwaterbedrijf juist daar extra water¹³ willen winnen, vinden natuurorganisaties onverantwoord. Maar zonder deze winning zou Brabant Water¹⁴ een ‘acuut leveringsprobleem’¹⁵ krijgen. Sinds vorige week is er een compromis¹⁶: het bedrijf kan aan de slag maar beloofde om in de toekomst, als er geen watertekorten meer zijn, andere natuurgebieden te ontzien.

Meerdere tinten rood

Al een aantal jaar¹⁷ en steeds luider slaan drinkwaterbedrijven en toezichthouders alarm¹⁸, want de drinkwatervoorziening loopt steeds verder vast. Vereniging van drinkwaterbedrijven Vewin publiceerde al in 2022 een kaartje¹⁹ van Nederland in meerdere tinten rood: door het hele land dreigen tekorten. Nu al moet Vitens, het grootste drinkwaterbedrijf, noodgedwongen nieuwe drinkwateraansluitingen van bedrijven²⁰ weigeren en is er vrees voor toekomstige woningbouwprojecten in onder meer Utrecht en Overijssel²¹. In 2040²² verbruiken we 30 procent meer water dan nu en komen we jaarlijks 299 miljoen kubieke meter tekort, meer dan het verbruik van heel Noord-Brabant²³. Gaat het zo door, dan loopt de watervoorziening net zo vast als het stroomnet.²⁴

Nederland dacht zich goed te hebben voorbereid op de groeiende watervraag. De dorre, droge zomer van 2018 is een ‘wake-up call’.²⁵ ‘We moeten eerder een voorraad aanleggen’, zegt Joke Cuperus, toenmalig directeur van drinkwaterbedrijf PWN.²⁶ In het Kamerdebat ‘omgaan met gevolgen van aanhoudende droogte’ vraagt de SP of onze grondwatervoorraden nog wel volstaan; en moeten drinkwaterbedrijven niet extra reserves aanleggen? De VVD is het ermee eens en dient een motie in. Watertekorten moeten hoe dan ook worden voorkomen.²⁷

Die zomer besluit het Rijk dat er extra watervoorraden moeten komen. Binnen drie jaar moeten de provincies de ‘Aanvullende Strategische Voorraden’ zeker stellen.²⁸ ‘Dit zijn geen grote kelders vol stilstaand water, zo werkt het niet,’ legt Peter Salverda uit, ‘want het water dat uit Nederlandse kranen komt is “dagvers” en zit nooit langer dan 24 uur in een reservoir.’²⁹ Salverda is landelijk strategisch omgevingsmanager bij Vitens, het grootste drinkwaterbedrijf van het land, en bedacht samen met de provincies het plan voor de reserves. Het gaat juist om extra, nieuwe en uitermate goed beschermde locaties voor toekomstige waterwinningen door het hele land. Bedoeld om vanaf 2030 groeiende dorst op te vangen.³⁰

Maar die doelen worden lang niet overal gehaald, blijkt uit onderzoek van Platform Investico met De Groene Amsterdammer, Trouw, Tubantia en de Brabantse Onderzoeksredactie. Zonder dat iemand het hardop zegt zijn de deadlines al verstreken. In een aantal provincies is de situatie nu al zo nijpend, dat de reserves al voor 2030 worden aangesproken³¹, of dat het aanleggen van reserves niet eens een optie is³². Een robuuste watervoorziening voor de toekomst, misschien wel de allereerste levensbehoefte, komt maar moeizaam van de grond. ‘De problemen zijn niet kleiner geworden, eerder groter.’

Groeiende dorst

Door heel Nederland loopt de zoektocht naar water vast. In twee provincies is het nog niet gelukt om de locaties voor watervoorraden aan te wijzen³³, blijkt uit een inventarisatie bij alle provincies. Twee andere kunnen geen reserves aanleggen omdat ze binnenkort al met watertekorten kampen. Acht provincies hebben inmiddels wél locaties voor extra watervoorraden aangewezen³⁴. Maar dat blijkt geen zekerheid, want twee daarvan hebben de reserves door de groeiende dorst al eerder dan 2030 nodig. En in vijf³⁵ van deze acht provincies loopt het aanleggen van de voorraden stroef door tegengestelde belangen en moeizame bestuurlijke processen.

Groningen en Friesland zijn te laat.³⁶ Na zeven jaar is het nog niet gelukt om zelfs maar locaties aan te wijzen. Volgens de provincie Groningen komt de vertraging onder meer doordat een particuliere grondeigenaar geen toestemming gaf voor bodemonderzoek op zijn terrein.³⁷ Vijf gebieden in Friesland komen in aanmerking maar volgens de provincie is verder onderzoek nodig.³⁸ ‘We hebben de voorraden niet direct nodig’, zegt Friso Douwstra (CDA). ‘Er is tijd genoeg.’³⁹ Eerder duurde goedkeuring van een waterwinning bij het Friese dorp Luxwoude, mede door felle protesten van omwonenden, maar liefst zeven jaar.⁴⁰ In Zeeland lukt het net als in Brabant⁴¹ simpelweg niet om reserves voor de toekomst aan te leggen.⁴² Door het zeewater is het grondwater te zout.⁴³ Dus wil drinkwaterbedrijf Evides extra water tanken uit de Brabantse Biesbosch en naar Midden-Zeeland brengen via een nieuwe, kilometers lange pijp.⁴⁴ Drenthe en Noord-Holland hebben de reserves netjes aangewezen, maar breken ze door de grote watertekorten al eerder dan 2030 aan.

Elders zijn locaties aangewezen, maar loopt het daarna vast. Soms botsen de plannen op de grenzen van de natuur. De waterwinning in de Limburgse diepe Roerdalslenk kan niet uitgebreid worden.⁴⁵ Er is al te weinig water, waardoor er volgens Europese regels geen druppel extra uit mag. Ook in de andere twee potentiële waterwingebieden valt er niet veel extra te winnen, bij eentje is het water vervuild door mest.⁴⁶ In Overijssel is de situatie bijna net zo nijpend als in Noord-Brabant.⁴⁷ Vitens wil water oppompen bij Daarle-Vriezenveen maar door risico op verdroging en een slechte waterkwaliteit lukt het hier voorlopig niet.⁴⁸ Wanneer je water gaat oppompen bij Koppelerwaard, trek je water weg bij een Natura2000-gebied dat vervolgens kan uitdrogen. Te veel verdroging mag niet volgens de natuurregels. En bij Bruchterveld, waar bomen ‘s zomers bezwijken door de droogte, concurreer je met boeren die ook water willen oppompen om hun weilanden te sproeien.⁴⁹ In beide gebieden kan minder worden opgepompt dan verwacht.⁵⁰

‘Alleen het aanwijzen van een voorraad is geen garantie voor de toekomst,’ zegt Arnaut van Loon, geohydroloog bij onderzoeksinstituut KWR. ‘Of een waterwinning er daarna ook echt komt, valt nog te bezien.’ Een drinkwaterbedrijf mag niet zomaar een waterput slaan.⁵¹ Nederland is klein en het aanleggen van een grondwaterwinning heeft effect op de omgeving, ondergrond en natuur. Bij het maken van ruimtelijke plannen wegen provincies af welke belangen (landbouw, industrie, drinkwater, natuur, energie, woningbouw) voorrang krijgen.⁵²

‘Al met al duurt het nog 10 tot 15 jaar na aanwijzing van de voorraden voordat er daadwerkelijk drinkwater kan worden geproduceerd,’ meldt drinkwaterbedrijf Waterbedrijf Groningen schriftelijk.⁵³ Hans de Groene, directeur van vereniging van drinkwaterbedrijven Vewin, zegt dat het ‘in een paar jaar tijd heel veel moeilijker is geworden om op tijd de vergunningen voor waterwinning rond te krijgen. Stikstof speelt een rol, maar ook de trage besluitvorming bij de provincies.’⁵⁴

Vorig jaar publiceerde de Inspectie Leefomgeving en Transport een snerpende waarschuwing: ‘Drinkwater steeds schaarser: provincie neem verantwoordelijkheid’.⁵⁵ Wettelijk hebben provincies de ‘zorgplicht’ voor de publieke drinkwatervoorziening, maar die blijkt ‘te weinig doorslaggevend’ bij besluitvorming en ‘krijgt geen voorrang’. ‘Het begint bij provincies,’ oordeelt de inspectie. ‘Zij moeten vanuit de zorgplicht hun verantwoordelijkheid nemen.’

Besef druppelt langzaam binnen

In Den Haag druppelt het besef van de problemen langzaam binnen. Schoon en voldoende drinkwater werd jarenlang gezien als vanzelfsprekendheid; de drinkwaterbedrijven lostten zelf hun problemen op.⁵⁶ Tijdens de vorige formatie stond de vereniging van drinkwaterbedrijven, niet eens op het lijstje van gesprekspartners die de toekomstige regering wilde raadplegen in aanloop naar het regeerakkoord.⁵⁷ Kottervisserij PO Urk, Albert Heijn en Maurice de Hond mochten wel aanschuiven.

‘Voormalig minister Madlener (PVV) van Infrastructuur en Waterstaat heb ik vrijwel niet gesproken over de drinkwaterproblemen,’ zegt gedeputeerde Douwstra uit Friesland. ‘Provincies hebben hierover vooral contact met beleidsmedewerkers. Zij zijn er druk mee, maar belangrijke keuzes worden niet gemaakt.’ Zo publiceerde het ministerie van Klimaat en Groene Groei een kaart met mogelijke locaties voor gasboringen.⁵⁸ Ze liepen dwars over de ingetekende drinkwatergebieden in Friesland, terwijl boringen bij wet verboden zijn in waterwingebieden.⁵⁹ ‘Ik heb de beleidsmaker van Klimaat en Groene Groei toen gekoppeld aan IenW,’ zegt Douwstra. Kennelijk spraken ze elkaar nog niet.

Provincies en drinkwaterbedrijven vragen het Rijk al langer om hulp en houvast.⁶⁰ Ze willen dat drinkwater meer prioriteit krijgt in landelijk beleid en wetten, zodat ze daarmee terug kunnen naar de lokale onderhandeltafels. En ze willen een uitzondering op de stikstofregels en voorrang op het stroomnet.⁶¹

In januari kwam er wel het gezamenlijke ‘Actieprogramma beschikbaarheid drinkwaterbronnen’.⁶² De ‘actie’ is bedoeld voor de periode 2023 tot 2030, al werd het document, beter laat dan nooit, pas begin 2025 gepubliceerd. Een overwinning, aldus de drinkwaterbedrijven, al moeten ze nog zien hoe het uitpakt in de praktijk. Voortaan moet ‘het drinkwaterbelang’ meer prioriteit krijgen in ruimtelijke plannen. Betekent dit dan dat drinkwater eerder niét goed werd meegewogen? Salverda: ‘Die verbazing hebben wij ook gehad.’

In een reactie laat het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat weten dat de verantwoordelijkheid bij de provincies ligt en dat de procedures daar ‘intensief’ zijn.⁶³ ‘De lokale politieke situatie is van invloed op de duur van het proces.’ Het Interprovinciaal Overleg, de koepelorganisatie van alle provincies, stelt ‘er v[ertrouwen in te hebben dat ieder zijn eigen rol pakt en dat daardoor watertekorten voorkomen worden’.⁶⁴

Den Haag had nog een taak. Sinds 2014 is het Rijk al bezig met schetsen voor de ‘Nationale Grondwaterreserves’.⁶⁵ Mocht de kerncentrale bij de Antwerpse haven het begeven en radioactieve neerslag onze waterbronnen vervuilen, dan heeft Nederland geen schoon water achter de hand. Dus wil het Rijk naast normale waterputten ook plekken met onaangeraakt bronwater beschermen voor toestanden van grote nood: overstromingen, klimaatrampen, biochemische aanvallen, oorlog of een andere catastrofe.⁶⁶

Maar ook dit plan schiet niet op, concludeerde de Algemene Rekenkamer al in 2022.⁶⁷ Toenmalig minister Harbers van IenW beloofde dat het in 2024 geregeld zou zijn.⁶⁸ Dat is niet gelukt en de verwarring neemt zelfs toe, want hoe werkt de verdeling tussen de provincies die wel en geen noodrantsoen krijgen? Volgens het ministerie hangt dat af van ‘de precieze situatie’.⁶⁹ Oorspronkelijk waren de reserves vooral bedoeld voor extreme catastrofes.⁷⁰ Maar de toekomstige watertekorten worden zo groot dat het Rijk ze nu met name ziet als reddingsboei om na 2040 überhaupt nog genoeg schoon water te hebben.⁷¹ Nog voor de noodvoorraad is aangelegd beginnen we er aan te knabbelen.

Schoongemaakt rioolwater

De obstakels zijn zo groot, dat drinkwaterbedrijven zich nu uit de problemen proberen te innoveren. Decennialang kwam twee derde van ons drinkwater uit grondwater en een derde uit de rivieren.⁷² Maar alle tien drinkwaterbedrijven zetten nu ook in op ‘alternatieve’ waterbronnen.⁷³ Ze halen alles uit de kast. Drinkwaterbedrijf Brabant Water probeert zeewater uit de Oosterschelde drinkbaar te maken en Oasen bij Gouda zet in op schoongemaakt rioolwater.⁷⁴ Toch kan dit kunst- en vliegwerk de komende 25 jaar maar vijf procent extra water opleveren, waarschuwt het RIVM.⁷⁵ De rest moet toch echt uit ‘ouderwetse’ bronnen komen.

De dag na de val van het kabinet Schoof loopt het zaaltje van drinkwaterbedrijf Dunea in de Scheveningse duinen maar half vol. Veel van de genodigden hadden toch iets beters te doen. In de Tweede Kamer schreeuwt de oppositie die dag over de stilstand die het gevallen kabinet veroorzaakt. Hoe moet het nu met de woningnood, de stikstofcrisis en het klimaatbeleid? Over de drinkwatervoorziening is het stil.⁷⁶

'De problemen zijn niet kleiner geworden, eerder groter,’ zegt Vewin-directeur De Groene. In zijn praatje haalt hij het rood gekleurde kaartje waarmee de drinkwaterbedrijven eerder de noodklok luidden weer van stal. ‘Deze kunnen we weer gebruiken voor onze pitch om drinkwater in de partijprogramma’s te krijgen. Het draaiboek van toen is nog goed bruikbaar, er is weinig veranderd.’