‘Dit is niet alleen de grootste brug van Rusland, maar ook de langste van Europa,’ juicht Vladimir Poetin op 15 mei 2018, als hij als allereerste de befaamde Krim-brug oversteekt in een vrachtwagen. De brug heeft een lengte van 19 kilometer, en het water eronder reikt tot wel negen meter diep. Na drie mislukte pogingen in het verleden, zegt Poetin in zijn speech¹ aan werklieden die aan de brug werkten. ‘Jullie hebben laten zien dat we zulke grootschalige projecten kunnen uitvoeren met eigen technologie.’ 

Zo exclusief Russisch is Poetins prestigeproject echter niet. Vlak voordat de eerste vakantiegangers over het asfalt naar de Krimse kust rijden, publiceert De Gelderlander² dat Nederlandse bedrijven bijgedragen zouden hebben aan de bouw ervan. Sommige bedrijven leverden materiaal of technologie, anderen stuurden zelfs personeel die kant op, blijkt uit beeldmateriaal en verklaringen van Russische en Nederlandse technici.

Dat gaat recht tegen de Europese sanctieregels in. Als reactie op de invasie van de Krim, en de voortdurende Russische destabilisatie van Oost-Oekraïne, legde de Europese Unie de import- en export van goederen naar de Krim aan banden. Europese bedrijven mochten er niet langer investeren in toerisme, in essentiële projecten in de telecommunicatie, energie en olie, gas, en minerale grondstoffen – én niet meer in de infrastructurele projecten, zoals de Krimbrug.³ Het doel ervan, volgens toenmalige voorzitter van de Europese Raad Herman van Rompuy:⁴ ‘Het Russisch handelen tegen Oekraïne stoppen, om de soevereiniteit van Oekraïne te herstellen.’

Kort na de onthullingen opent het Openbaar Ministerie negen strafrechtelijke onderzoeken naar de vermoede transgressies van de Krim-sancties. Maar die onderzoeken liggen nu, bijna vier jaar later, stil, blijkt uit een uitvraag van Investico. Geen van onderzochte bedrijven verscheen nog voor de rechter. Deze stroeve handhaving staat niet op zichzelf, maar blijkt overal in Europa. 

 Formeel staat op het overtreden⁵ van de sancties een celstraf tot maximaal zes jaar of een boete van honderdduizenden euro’s. Geen van die straffen is nog opgelegd, er is zelfs nog geen strafproces begonnen. ‘Ik ben wel teleurgesteld over hoe dit gehandhaafd wordt,’ zegt advocaat Heleen over de Linden, die aan de Rijksuniversiteit Groningen promoveert op sancties tegen Rusland, Oost-Oekraïne en de Krim.

Heihamers en trilblokken

Dieseko uit Sliedrecht, een leveraar van hydraulische machines, zou in 2015 en 2016 via een tussenpersoon zeker vier trilblokken hebben geleverd, à 1,5 miljoen euro per stuk. Met zo’n onderdeel kunnen brugpijlers in de zeebodem worden geslagen. Ex-werknemers verklaarden eerder in het AD dat Dieseko 100 procent zeker wist dat die blokken ingezet werden bij de bouw van de Krim-brug: technici van het bedrijf zouden het schiereiland meermaals bezocht hebben om technische hulp te bieden. Vanwege het nog lopende onderzoek kan Dieseko niet ingaan op vragen over wat er gebeurd is. ‘Dit is een onderwerp dat we heel graag afgehandeld zouden willen hebben,’ zegt een woordvoerder van het bedrijf.

Formeel worden bedrijven als Dieseko nog nergens van verdacht, maar de onthullingen van 2018 zijn behoorlijk specifiek. Zo zou CAPE Holland (‘Wij geven geen commentaar en werken niet mee aan dit onderzoek’) een heihamer geleverd hebben, net als Dematic uit Dodewaard. Het Zuid-Hollandse Allnamics verkocht zeer specialistische meetapparatuur en gaf, zowel in Nederland als in de straat van Kertsj, een cursus aan Russisch personeel om de apparatuur onder de knie te krijgen. Dat blijkt uit een verslag dat nog altijd op de website⁶ van een ingenieursbedrijf uit Sint-Petersburg staat. ‘Wij zijn van mening dat ons bedrijf destijds heeft voldaan aan de toen geldende sanctiewetgeving,’ zegt directeur Remco Offenberg. 

De curator van het inmiddels failliete constructiebedrijf Allpacks, dat een ‘Fixed Moment Vibratory Hammer’ geleverd zou hebben om fundamentpalen van de brug in de bodem te trillen, zegt ‘zijdelings op de hoogte’ te zijn gebracht van een strafrechtelijk onderzoek, ‘Maar we hebben hiermee geen directe bemoeienis.’

Douane onderschepte geen Krimbrug-zendingen

Op dit moment zijn zeven van de negen onderzoeken van het OM afgerond, maar nog geen ervan is voor de rechter gekomen of geseponeerd: ze liggen op de plank tot iemand besluit wat ermee gaat gebeuren. Het Openbaar Ministerie zegt⁷ geen voorspelling te kunnen doen aangaande de termijn van de behandeling en het vervolg. ‘Bij dit soort onderzoeken spelen meerdere factoren een rol,’ stelt het. ‘Het gaat om complexe en ingewikkelde materie waar veel partijen en organisaties betrokken zijn.’

‘Als je wil bewijzen dat sancties zijn overtreden, moet je internationaal onderzoek doen, zegt strafrechtadvocaat⁸ Tamara Buruma van Prakken d’Oliveira, die expertise heeft in sanctierecht. ‘Dat duurt lang en het is lastig om te bewijzen of echt in strijd met de sancties is gehandeld. Dan is het makkelijker te zeggen dat iemand zich niet goed gehouden heeft aan Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme en andere regels die stellen dat je dat je onderzoek moet doen naar aan wie en waarheen je exporteert.’ 

Uitvoer van bepaalde producten uit Europa naar de Krim, is verboden–ook als zij eerst aan een Russische tussenhandelaar geleverd worden, die ze doorvoert. Daarom moeten alle exporteurs naar Rusland een aangifte doen bij de douane, waarin zij ondermeer aangeven wie de ‘end user’ is. De douane onderschepte in de bouwjaren van de Krimbrug naar eigen zeggen⁹ geen enkel Nederlands product dat voor het project bedoeld was. De douane kon op een uitvraag van Investico, hoeveel ladingen tot nu toe in totaal onderschept werd op basis van de sanctiewet, geen antwoord¹⁰ geven.

‘Als de douane beter had opgelet, dan was die hele brug niet aangelegd. Dat zijn grote omissies,’ zegt sanctie-expert Heleen over de Linden. Het is niet verwonderlijk dat bij de Krimbrug een beroep werd gedaan op Europese kennis, bevestigt VUB-hoogleraar Michael Dooms,¹¹ die gespecialiseerd is in grote infrastructurele projecten. Voor de constructie van maritieme, waterbouwkundige projecten, ligt de ‘technologische edge’ vooral binnen de EU.

Zelfregulatie

Ook bij andere Nederlandse toezichthouders was de handhaving afgelopen jaren mager. In het tegengaan van financiële sanctieovertredingen, stuurt De Nederlandsche Bank maandelijks de nieuwste sanctielijst rond aan financiële instellingen. De AFM controleert of banken en financiële instellingen hun administratie op orde hebben, en of de systemen om sanctie-overtredingen te herkennen, werkzaam zijn. In 2020 deed de AFM daartoe 85 onderzoeken naar de naleving van de wet ter voorkoming van witwassen en financiering van terrorisme én de Sanctiewet, blijkt uit navraag van Investico. Dit leidde dat jaar tot één last onder dwangsom, twee voornemens voor een last onder dwangsom, drie voornemens voor een aanwijzing, 31 waarschuwingsbrieven, vijf normoverdragende brieven/gesprekken en 154 ‘norminformerende brieven/gesprekken’. Al met al, concludeert¹² de instantie dat hierdoor gesproken kan worden van ‘meer bewustwording, herstel van overtredingen en betere naleving van de wet.’

In plaats van handhaving en controle op sancties, lijkt de naleving ervan toch vooral een zaak van zelfregulatie van bedrijven te zijn. ‘Je ziet dat heel veel ondernemers met een heel helder moreel kompas aan het werk zijn,’ zegt¹³ een voorlichter van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. ‘Die willen het zelf niet meer.’

Toch zijn er nog steeds bedrijven die tegen de grenzen van de sancties aanschurken. Zo blokkeerde de Nederlandse reserveringswebsite booking.com na de annexatie van De Krim formeel weliswaar de mogelijkheid om een toeristisch verblijf op het schiereiland te boeken – maar konden reizigers die in een vakje aanvinkten dat zij voor ‘zakelijke doeleinden’ te reizen, nog steeds¹⁴ een hotelkamer of appartement huren aan de Krimse kust. Alleen het faciliteren van ‘recreatief toerisme’ is gesanctioneerd, laat booking.com weten. Het bedrijf gaat niet in¹⁵ op de vraag of en hoe zij due diligence uitvoerde op consumenten die een zakelijk verblijf boeken via de website. Afgelopen weekend staakte¹⁶ booking.com voorlopig al zijn activiteiten in Rusland.

De sancties die de Europese Unie in 2014 oplegde aan de Krim moesten Rusland, bij woorden van toenmalig buza-minister Frans Timmermans,¹⁷ dwingen tot een ‘koers die uitgaat van het internationaal erkende principe dat landen zelf hun toekomst mogen bepalen en dat andere landen niet het recht hebben te proberen hun wil op te leggen door landjepik of onrust stoken.’

Opera in Sevastopol

Niet alleen Nederlandse bedrijven hielpen de Krim te ontwikkelen onder Russische bezetting. In 2017 ’besloot’¹⁸, Izvestia, 19 augustus 2017′] Poetin dat havenstad Sevastopol een centrum voor cultureel toerisme moet worden. En daar hoort een opera- en ballettheater van statuur bij, in de moderne Europese traditie: een deconstructivistisch gebouw met veel glas en vormende golven. Dat gebouw, dat volgend jaar opgeleverd moet worden opgeleverd en werd ontworpen door de Oostenrijkse architect Wolf D. Prix,¹⁹ die eerder de Europese Centrale Bank in Frankfurt ontwierp.²⁰

De missie van het operatheater is volgens de website²¹ om ‘Sevastopol en de Krim onderdeel te maken van de moderne wereldcultuur.’ Je zou denken  dat het theater, gefinancierd door oliebedrijf Rosneftegaz,²² daarmee bijdraagt aan het toerisme op het schiereiland. Toch besloten²³ de Oostenrijkse autoriteiten na twee onderzoeken dat Prix geen EU-sancties schond.

Bij de Russische inname van de Krim werd het schiereiland grotendeels afgesloten van de aanvoer van elektriciteit en water van het Oekraïense vasteland. Duitse en Deense bedrijven helpen die tekorten te beslechten. Zo verkocht Siemens in 2015 en 2016 gasturbines aan Rusland, die later opdoken²⁴ op de Krim. Op persbeelden²⁵ van de feestelijke onthulling van een waterinstallatie in Simferopol in 2021, zijn pompen van het Deense Grundfos met motoren van Siemens te zien.

De Duitse en Deense overheid gaan niet in op de vraag of er zaken tegen Siemens en Grundfos lopen. Duitsland heeft überhaupt geen centraal overzicht van het aantal bestrafte sanctieovertredingen. Denemarken bestrafte²⁶ sinds 2015 vier sanctie-overtredingen – maar kan niet zeggen hoeveel daarvan Rusland of de Krim betroffen. 

Volgens het ministerie van financiën van de Krimrepubliek waren in 2018 maar liefst 3.352 bedrijven op de Krim in buitenlandse handen–met onder meer eigenaars uit Duitsland, Groot-Brittannië, en de Verenigde Staten. Georgiy Muradov, hoofd van de Krimse ministerraad, noemde in een interview met de Russische staatskrant Izvestia²⁷_ _het oprichten of overnemen van een Russisch bedrijf destijds een beproefde tactiek op EU sancties te vermijden.

Een stil medicijn

Een land dat geboycot wordt, is een land dat zich zal overgeven, zei de Amerikaanse president Woodrow Wilson²⁸ in 1919 over economische sancties. Het dreigen met ‘absolute isolatie brengt een natie bij zinnen zoals een individu verstikking zoekt verlost van alle neigingen om te vechten. Dien dit economische, vreedzame, stille, dodelijke medicijn toe, en er is geen geweld meer nodig.’

Sanctie-expert Heleen over de Linden speurt elke paar weken online naar uitspraken over sanctie-overtredingen. Drie jaar geleden was ze nog hoopvol over de handhaving van sancties, waar bij overtreding²⁹ tot honderdduizenden euro’s boete of zes jaar celstraf op staat. Destijds dacht over de Linden dat het voor eenmaal verdachte bedrijven lastig zou zijn om onder veroordeling uit te komen. De sanctiebesluiten zijn immers zo breed opgetekend, dat ook indirecte overtredingen – zoals exporteren met een omweg, bijvoorbeeld via een ander land of een onderaannemer in Rusland – er strafbaar onder zijn.

Op basis van wat we weten uit openbare uitspraken, werd tot nu toe alleen een boete³⁰ opgelegd aan een transport- en opslagbedrijf, dat een zending militaire goederen van Royal Malaysia Airforce door probeerde te voeren aan Rusland. Het is juist belangrijk om een signaal af te geven, denkt Over de Linden: pas als er gehandhaafd wordt, zullen bedrijven zich beter aan de regels houden. ‘Sancties richten zich vaak op sectoren waar heel veel geld in omgaat. Je kunt er veel aan verdienen als je ze omzeilt, het is altijd lucratief.’