Dakloze moeders die bij de opvang aankloppen, krijgen te horen dat er geen plek voor hen is - en dat ze zelf iets moeten regelen. Anders dreigt de gemeente met het afpakken van hun kinderen.

Lot Alewijnse, Mathanja van Houwelingen, Doris Janssen, Hidde Kleijn en Sascha Pimentel

De kunst is om het positieve te blijven zien. Afia friemelt wat met haar theezakje. Onder de tafel werpt haar eenjarige dochtertje Imara zich in haar schoot. Ze zijn dakloos. Vijf jaar geleden kwam Afia uit Ghana naar Nederland om te studeren, maar door een onverwachte zwangerschap raakte ze haar studentenwoning kwijt. Ze klopte aan bij het daklozenloket van de gemeente Rotterdam. Met haar kind op haar arm werd ze weggestuurd. ‘Te zelfredzaam’, kreeg ze te horen: volgens het loket zou ze zelf een huis moeten vinden. ‘Kun je niet terug naar Ghana?’

Uit wanhoop meldt Afia zich diezelfde avond bij de politie. Die vertelt dat haar kind wel kan worden opgevangen, maar zij niet. Angstig slaat ze het ‘aanbod’ af. ‘Als we je toch op straat zien, nemen we je kind mee’, krijgt ze van de politie te horen.

In verschillende gemeenten dreigen instanties dakloze moeders met het afpakken van hun kinderen wanneer ze aankloppen voor hulp. Dat vertellen drie lokale ombudsmannen,¹ 23 advocaten en hulpverleners, en zes vrouwen die dit zelf meemaakten aan Investico en De Groene Amsterdammer. Het gebeurt vooral in Amsterdam, Rotterdam en Almere, maar we kregen ook signalen uit zes andere gemeenten, waaronder Den Haag, Groningen en Delft.

Gemeenten presenteren het soms ook als aanbod: ‘We kunnen je kind wel opvangen, maar jou niet’, meldt de Kinderombudsman in Amsterdam. Moeders ervaren dit als dreigement, omdat ze bang zijn dat hun kind wordt afgepakt.

De dreigementen treffen een specifieke groep vrouwen: niet-Nederlandse moeders van een Nederlands kind, of Nederlandse vrouwen die tijdelijk in het buitenland verbleven en na thuiskomst dakloos raakten. Dossiers, rechtszaken en raadsbrieven laten zien dat gemeenten steeds hardvochtiger te werk gaan om deze moeders uit de opvang te weren. Hulpverleners zien dat zij vrijwel nooit meer aan een plek in de opvang komen zonder tussenkomst van een advocaat. Vrijwel altijd zijn het vrouwen van kleur.

Een paar maanden nadat ze bij het loket werd weggestuurd, zit Afia aan tafel bij Amina Hussen, de oprichter van stichting Krachtvrouwen, in het Rotterdamse Oude Westen. Tussen de rijen kleurrijke kleding en stapels potten en pannen om voor groepen te koken, zitten nog drie vrouwen met soortgelijke verhalen. De dreigementen, plekken waar ze sliepen met hun kinderen en afwijzingen door instanties klinken in verschillende talen. Hussen moet al die details kennen als ze meegaat met de vrouwen om een nieuwe poging te doen bij de gemeente. De laatste jaren ziet ze élke dag een nieuwe dakloze moeder met kind. ‘Allemaal weggestuurd met dreigementen.’

Voordat Afia zich meldde bij het toegangsloket voor de daklozenopvang, die in Rotterdam ‘Centraal Onthaal’ heet, had ze er al een lange zwerftocht opzitten. Aanvankelijk kon ze via-via bij iemand wonen in ruil voor schoonmaaktaken. Maar na haar bevalling zette de eigenaar haar uit huis en verving de sloten. Vervolgens sliep ze op de bank bij vage kennissen en ontving ze een tijdje budget via stichtingen voor een hotel.

Als haar netwerk ‘op’ is en ze weggestuurd wordt bij Centraal Onthaal, om vervolgens van de politie te horen dat ze haar kind zullen meenemen ‘als ze geen plek vindt’, is ze radeloos. Via sociale media belandt ze bij een man waar ze mag slapen. Hij eist seks en verkracht haar. Als hij slaapt belt Afia de politie. Ze vertelt dat ze op een onveilige plek is met haar dochtertje. ‘De politieagent zei: “Tja mevrouw, u heeft wel een dak boven uw hoofd.”’

We vonden meer voorbeelden van vrouwen die na dreigementen van de gemeente van de radar verdwijnen. Vrouwen zwierven met hun minderjarige kinderen over straat of sliepen in portieken, schuurtjes of auto’s.

Het gaat vaak om vrouwen met een zogeheten Chavez-vergunning. Zij zijn zelf geen Nederlander, maar hun kind wel. Sinds een uitspraak van het Europese Hof van Justitie in 2017 kunnen zij een verblijfsvergunning krijgen als verzorgende ouder van een Nederlands kind, zo lang het minderjarig is.² Ook Nederlandse vrouwen met een migratieachtergrond die tijdelijk in het buitenland verbleven en na terugkeer in Nederland dakloos raakten, krijgen met de dreigementen te maken, vertellen hulpverleners en moeders ons.

Vooroordelen van gemeenten over deze vrouwen schemeren door in raadsstukken,³ veertig rechterlijke uitspraken en 21 dossiers die wij mochten inzien. De gemeente Amsterdam ziet Chavez- en remigrantengezinnen vooral als te zware druk op een al overbelaste opvang. In een raadsbrief omschrijft zij hen als een groeiende groep gezinnen ‘zonder zorgvraag, die onvoorbereid naar Amsterdam komen in de hoop via de noodopvang door te kunnen stromen naar een woning’.⁴ In de dossiers wordt gesproken over vrouwen die ‘op avontuur’ naar Nederland zijn gekomen en ‘al volop gebruik hebben gemaakt van Amsterdamse voorzieningen’.

Bij de GGD, het toegangsloket voor daklozen in Amsterdam, heerst het beeld dat vrouwen ‘rechtstreeks vanuit Schiphol naar de noodopvang gaan om op die manier huisvesting te bemachtigen’, schrijft de Amsterdamse Kinderombudsman in een rapport van september dit jaar.⁵ Zelf ziet de Ombudsman iets anders: vrouwen die na maanden - vaker jaren - overleven op logeeradressen en tijdelijke huurcontracten pas aankloppen.

Het risico bestaat, zo schrijft de Ombudsman, dat onbetrouwbare aannames ‘doorsijpelen in regelgeving en beleid’.⁶ In 2021 voerde de gemeente de eis in dat dakloze gezinnen vier in plaats van twee jaar ingeschreven moeten staan voordat ze kans maken op opvang. In de praktijk worden Chavez- en remigrantengezinnen zo uitgesloten van de opvang.

Aannames werken door aan het gemeenteloket, zegt een hulpverlener van de Marokkaanse Vrouwen Vereniging. ‘De GGD begint meteen over eigen verantwoordelijkheid, alsof er een bandje afspeelt. Ze sturen vrouwen eerst van het kastje naar de muur en het eindigt met: als u niet weggaat, doen we een melding bij Veilig Thuis. Daarmee jagen ze vrouwen weg.’ De Kinderombudsman in Amsterdam sprak de Amsterdamse GGD hierop aan: ‘We horen het telkens terug en zien het in rechtbankverslagen. De GGD ontkent het, maar wij waarschuwen: dit mag niet.’

Gemeenten dringen bij deze vrouwen aan op ‘terugkeer’ en bieden hun een vertrekregeling aan, blijkt uit de dossiers. Soms wordt er ook gedreigd met het uit de opvang zetten van moeder en kind, als zij de papieren ‘terugkeerregeling’ niet ondertekent. Ook bij vrouwen met een Nederlands paspoort die in het buitenland geen enkel recht hebben op zorg of onderdak. Bij Chavez-gezinnen oordeelde de rechter meermaals dat dit niet mag, omdat een Nederlands kind daardoor het land moet verlaten.⁷

Het scheiden van moeder en kind alleen door dakloosheid is in strijd met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, zegt Joost Huijer, onderzoeker aan de Universiteit Utrecht. Hetzelfde geldt voor dreigementen om kinderen af te pakken als moeders geen onderdak vinden. ‘Alleen de rechter kan beslissen over de scheiding van een ouder en kind. Sterker nog, de gemeente moet er alles aan doen om een gezin bij elkaar te houden’, zegt Huijer.

Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Delft en Groningen zeggen de beschreven dreigementen met een melding bij Veilig Thuis niet te herkennen. Amsterdam zegt meldingen te doen volgens de meldcode noodopvang. Almere stelt dat ze geen vrouwen willen bedreigen, maar dat het doen van een Veilig Thuis-melding een verplichting is als een kind in een onveilige situatie kan belanden.

Veilig Thuis weerspreekt dat een meldplicht bij dakloosheid bestaat. Dakloosheid is namelijk geen vorm van kindermishandeling of huiselijk geweld. In een reactie laat ze weten dat Veilig Thuis geen rol heeft wanneer een gezin dakloos is, of dreigt te raken. Ze vindt het bovendien zorgelijk dat dakloosheid wordt behandeld als een Veilig Thuis-kwestie. Het dreigen heeft ook andere schadelijke gevolgen. ‘Mensen met echte zorgen over huiselijk geweld zullen een grotere drempel voelen om bij ons te komen.’

De gemeente Amsterdam geeft wel aan soms naar terugkeer te kijken als het een ‘passende oplossing’ is. Den Haag en Delft geven aan dat terugkeer soms wordt besproken wanneer een gezin dat zelf overweegt. Groningen benadrukt dat terugkeer pas ‘na individueel onderzoek’ wordt ingezet.

De rechtbank Amsterdam trok in de afgelopen jaren een duidelijke lijn dat kinderen niet op straat mogen komen te staan. Rechters floten sinds 2022 de gemeente minstens tien keer terug omdat zij kinderrechten had geschonden door gezinnen de toegang tot de opvang te ontzeggen.⁸ In één zaak negeerde Amsterdam signalen van het buurtteam dat een dakloze jongen van tien ‘alleen buiten struint, een zeer eenzame indruk maakt en geen contact maakt’.⁹ Bij een ander gezin waren drie uitspraken nodig voordat de gemeente bereid was naar de situatie van de drie kinderen (9, 11 en 12) te kijken.¹⁰

Ook in Groningen krijgen moeders te horen dat ze het zelf moeten oplossen. ‘Vroeger regelden we nog weleens tijdelijk iets - een camping, een hotel - maar daar zijn we mee gestopt’, zegt Linda Eising, die al ruim twintig jaar werkt in het regioteam van WIJ Groningen, dat dak- en thuisloze mensen begeleidt. ‘Het werden er te veel.’

Als een gezin bij haar terechtkomt, houdt ze het gesprek bewust kort en legt ze eerst ‘de spelregels’ uit. ‘Ze staan hier op de stoep en zeggen: ik wil een huis. Dan denk ik: dat wil iedereen. Wat kom je hier doen? Wat is je plan?’ Eising vindt dat ouders te makkelijk uitgaan van hulp. ‘Je kunt niet onvoorbereid naar Nederland komen en verwachten dat wij dan een huis voor je hebben. Als je een vliegticket van achtduizend euro kunt betalen, dan vind ik ook dat je zelf iets moet kunnen organiseren. En als je dat niet doet, dan kies je er in zekere zin voor om dakloos te zijn.’

Als een gezin nergens terecht kan, maakt Eising zich zorgen over de veiligheid van de kinderen. Dat is ook de reden dat ze soms een melding doet bij Veilig Thuis. ‘We regelen geen huis. En als we óók nog zeggen dat we een melding doen, zijn dat niet de gezelligste gesprekken.’

Gemeenten stellen dat ‘al lange tijd het water aan de lippen staat’¹¹ en dat ze daarom ‘prioriteiten moeten stellen bij de verdeling van schaarse opvangplekken’. Dat ziet ook de Rotterdamse ombudsman. ‘De gemeente is steeds bezig met het beschermen van plekken in plaats van met onderzoek doen naar of iemand recht heeft op een plek.’

De komende maanden doen wij verder onderzoek naar dakloosheid van vrouwen en kinderen. Heb je tips of ervaringen? Mail ons dan via onderzoek@platform-investico.nl