Het begon met een kennismaking die maar niet kwam. ‘Normaal gesproken plan je snel een ontmoeting met de nieuwe minister,’ vertelt Rabin Baldewsingh. Maar voor de Nationaal Coordinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR)¹ is het contrast groot als het Kabinet Schoof in de zomer van 2024 aantreedt².

‘Nu moest ik vijf maanden wachten, ondanks meerdere pogingen van mijn kant.’³ Hij spreekt Judith Uitermark (NSC), minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK)⁴, die verantwoordelijk is voor de NCDR, voor het eerst in november.

Baldewsingh is aangesteld in 2021, onder demissionair kabinet Rutte III⁵, om discriminatie en racisme binnen en buiten de overheid tegen te gaan. Hij heeft ongehinderd toegang tot ministers en hun departementen, en mag Kamerleden ongevraagd adviseren om telkens maar dat ongemakkelijke verhaal te vertellen over racisme in Nederland.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

[De racismerapporteur is een typisch voorbeeld van een overheid die haar eigen tegenspraak organiseert, maar na aantreden van het kabinet Schoof wordt het stil. Contact met bestuurders is haast onmogelijk. Bij de vorige ministers van BZK kwam Baldewsingh ongeveer eens in de twee maanden langs, nu ‘helemaal niet meer’. ‘Lang had ik Uitermarks telefoonnummer niet eens.’ Van veel andere ministers nog steeds niet, zegt hij. ‘Men wilde plots niet meer zien dat wij er waren. Sterker nog, dit kabinet ontkent dat er racisme en discriminatie is in Nederland. Dan hoeven ze er natuurlijk ook niks mee te doen.’

Het Nationaal Programma dat Baldewsingh jaarlijks⁶ moet opstellen, is voor 2025 allang af, maar ligt nog steeds op het bureau van de zeven betrokken bewindspersonen.⁷ Het is volgens hem al meerdere keren heen en weer gestuurd, vol rode penstreken op woordniveau. Mijn werk is zoveel moeilijker geworden omdat ik de strijd tegen racisme en discriminatie niet alleen in de samenleving moet voeren, maar nu ook bij mijn opdrachtgever.’

Het kabinet besloot gelukkig wel tot verlenging tot 2030,⁸ vertelt de coördinator. Maar tegelijkertijd werd zijn mandaat flink ingeperkt, lezen we in beleidsstukken. Het werk van Baldewsingh en zijn Bureau werd vorig jaar positief geëvalueerd: betrokkenen zagen de meerwaarde, ook van de ‘strenge en waarschuwende’ toon die de NCDR soms aanslaat.⁹ Maar die kritische toon verhoudt zich ‘lastig’ tot het feit dat Baldewsingh ook plannen maakt die het kabinet daadwerkelijk uit moet voeren, vindt minister Uitermark nu. Ze besluit daarom dat hij voortaan alleen nog een ‘adviserende’ en niet een ‘beleidsvormende’ rol heeft en geen jaarprogramma meer schrijft.¹⁰

Bij aanstelling was het voornemen om het bureau na drie jaar permanent ‘bij wet in te stellen’.¹¹ Kabinet-Schoof omzeilde dat voornemen. Minister Uitermark paste in maart de regeling aan van wat het betekent om een regeringscommissaris te zijn: voortaan is zo’n functie per definitie tijdelijk.¹² Vervolgens beriep ze zich een maand later op deze ‘nieuwe inzichten’ om te beargumenteren dat het niet logisch is de NCDR in de wet te verankeren. ¹³‘Ik hou mijn hart vast.’ zegt Baldewsingh. Wij zijn in het leven geroepen om discriminatie centraal aan te pakken, maar drie jaar later ben ik bang dat we weer terug gaan naar af.’

‘Vier keer niks’¹⁴, ‘Spektakelpolitiek’¹⁵,’Gefaald’¹⁶. Het zijn de krantenkoppen in de weken na de kabinetsval. Iedereen is het eens: ondanks de grote woorden aan de start van de regeringsperiode, is er van de grote ambities van dit kabinet nauwelijks iets terechtgekomen. Geen van de grote plannen van landbouwminister Femke Wiersma (BBB) of de wetten van asielminister Marjolein Faber (PVV) bereikte het uitvoeringsstadium. Het historisch unieke vertrek van de demissionaire NSC-ministers uit een reeds gevallen kabinet vorige maand bevestigde dat oordeel.

Maar wat heeft dit experiment gekost? Investico onderzocht wat de schade is na een jaar Schoof. We spraken met tientallen belangenorganisaties, (oud-)ambtenaren, spitten beleidsdocumenten en Kamervragen door. We analyseerden wat er afgebroken werd, en hoe bestuurlijk Den Haag in elf maanden veranderde.

Het kabinet was, terwijl de schijnwerpers op het geruzie en gestuntel bij asiel en landbouw stonden, wel degelijk effectief in het afbreken, terugdraaien en blokkeren van beleid dat hen niet aanstond. Dat is te zien in onderwijs-, klimaat-, ontwikkelingssamenwerking- en emancipatiebeleid. Het kabinet snoeide bovendien in dat wat niet formeel is vastgelegd, zoals georganiseerde tegenspraak. Tegengeluid werd genegeerd, uitgelachen of geweerd uit de politieke arena. En net als in Amerika deed ook een praktijk van ‘verboden woorden’ zijn intrede in Den Haag.

De schade van kabinet-Schoof blijkt niet alleen groot, maar ook blijvend, zelfs als er hierna een andere politieke wind gaat waaien.

I. Onderwijsbezuinigingen: The damage is done

‘Ik zou bijna gaan terugverlangen naar de bezuinigingen van toen’, verzucht Rens Bod, professor aan de Universiteit van Amsterdam¹⁷. Hij begon in 2017 platform WO in Actie¹⁸, tegen de enorme bezuinigingen van destijds¹⁹. Nu, acht jaar later, zijn de bezuinigingen waar het hoger onderwijs voor staat bijna zes keer zo hoog²⁰. ‘Het is immens. Er is nog nooit zoveel geld weggehaald.’²¹

‘We krijgen het gevoel dat hier meer meespeelt dan alleen de noodzaak om minder geld uit te geven. Over het algemeen hebben radicaal-rechtse kabinetten toch een moeilijke relatie met universiteiten.’ Dat merkte Bod ook in gesprekken in Den Haag, vertelt hij. Vakgebieden en studies moeten in de eerste plaats economisch nuttig zijn, en zich liever niet richten op zoiets als klimaat. ‘Bij de PVV hoor je: “Zorg eerst maar eens dat jullie die woke studies afschaffen”.’

Maar het is geen PVV-minister die zijn handtekening onder de ongeëvenaarde bezuinigingen zet. Het is Eppo Bruins, de NSC-minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). De bezuinigingen zijn zo groot en de koerswijziging zo abrupt, dat de minister van de partij die ‘goed bestuur’ als stokpaardje heeft²², nu door twee universiteiten²³ voor de rechter zal worden gesleept wegens onbehoorlijk bestuur.²⁴

Robbert Dijkgraaf (D66), de vorige minister van OCW, plande investeringen van zo’n tien miljard over tien jaar in het hoger onderwijs en de wetenschap²⁵. Universiteiten konden hierdoor zo’n twaalfhonderd jonge onderzoekers vaste contracten aanbieden²⁶ en een aantal grote onderzoek starten, onder andere naar cyberveiligheid, therapie tegen blindheid en chemische opslag van elektriciteit. ²⁷

Een van de dingen waar Bruins direct in besluit te snijden zijn de starters- en stimuleringsbeurzen.²⁸ De Universiteit Tilburg noemt het onvoorstelbaar dat de afspraken van het regeerakkoord 2021 - waarin extra financiering structureel was toegezegd -²⁹ zo makkelijk de prullenbak in verdwijnen. Een groot deel van de beurzen is ook al toegekend. Tilburg vindt het onbehoorlijk bestuur om dit akkoord plotseling eenzijdig te verbreken en stapt net als de Nijmeegse Radboud Universiteit naar de rechter: ‘Wat betekent een afspraak met de overheid op deze manier nog?’

Door de gigantische bezuinigingen komen universiteiten financieel in nog zwaarder weer dan sommigen al zaten.³⁰ Al zeven universiteiten en hogescholen ontslaan medewerkers, nog eens negen hebben een vacaturestop of verlengen tijdelijke contracten niet.³¹ Bij de Universiteit Wageningen verdwijnen 130 tot 180 banen.³²

Universiteit Utrecht schrapte vijf taalstudies en religiewetenschappen³³, en bij de Vrije Universiteit moet de studie Aardwetenschappen, misschien komend jaar al verdwijnen.³⁴

Kim van Strien, bestuurder bij de Algemene Onderwijsbond (AOb), vindt het typerend voor dit kabinet dat het hoger onderwijs de klappen krijgt. ‘Er wordt gekort op mensen die kritisch denken, zo simpel is het.’³⁵

Zelfs als een nieuw kabinet anders tegen onderwijs aankijkt, is the damage done, zegt Van Strien. ‘Studies die zijn geschrapt worden echt niet weer opgestart en mensen die het onderwijs gedwongen verlaten en in het bedrijfsleven gaan werken, krijg je niet meer terug.’

Ook klimaatbeleid moest het ontgelden. Daar neemt het kabinet een aantal opmerkelijke u-bochten. Zoals de wetgeving voor hybride warmtepompen die al sinds 2022 in de pijplijn zat.³⁶ Wie vanaf 2026 een gasketel moet vervangen, zou op z’n minst een hybride warmtepomp moeten installeren.³⁷ Het was een van de maatregelen die moest helpen om minder CO2 uit te stoten.³⁸ De sector bereidt zich al jaren voor op de toegenomen vraag.³⁹

Maar dit kabinet schafte die verplichting plotseling af. Frank Agterberg, voorzitter van de Vereniging van Warmtepompen: ‘Er staan magazijnen vol pompen te verstoffen en fabrieken staan haast stil. Producenten, leveranciers en installateurs zitten zonder werk.’

Agterberg erkent dat zijn sector - net als vele andere - altijd afhankelijk is van de politiek, maar zo’n plotse wending had hij niet zien aankomen. ‘Dit was voor het eerst. Die grote sprongen - dan weer heel hard vooruit, en dan weer heel hard op de rem - zijn niet haalbaar voor bedrijven.’

Het kwam afgelopen jaar vaker voor dat dit kabinet op het laatste moment de plannen van haar voorgangers inslikte, zonder alternatief. Provincies kregen na twee jaar werk te verstaan dat ze hun programma’s om stikstofuitstoot tegen te gaan, toch niet hoefden in te leveren.⁴⁰ Veertien gemeenten kregen vlak voor hun invoering van zero-emissie zones op 1 januari 2025 te horen dat het kabinet dat wilde uitstellen.⁴¹ De doelen voor windenergie afgelopen juli nog flink teruggeschroefd.

II. Verboden woorden

Politiek Den Haag hangt aan elkaar van verwachtingen, gebruiken en andere ongeschreven regels. Die lijken gegeven, maar zijn niet gewaarborgd.

De afgelopen tien jaar stimuleerde het kabinet actief in- en tegenspraak van belangenorganisaties voor nieuw beleid. Lilianne Ploumen, voormalig PvdA-minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, zei daarover in de Volkskrant: ‘Een gezonde democratie heeft waakhonden nodig, en die moet je zelf te eten geven’.⁴²

'Ongeïnteresseerd', 'schofferend' en ‘alles is anders met deze coalitie’. Investico sprak met ruim 25 belangenorganisaties uit het maatschappelijk middenveld over hun ervaringen met kabinet-Schoof. Deze ministersploeg had al weinig interesse in de expertise van de organisaties, laat staan in tegenspraak, vertellen zij.

Zoals het verhaal van de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme al laat zien, is een van de gebruiken die wegviel het voeren van een kennismakingsgesprek tussen een minister en relevante belangenorganisaties. Veel organisaties zijn voor het eerst niet uitgenodigd door ‘hun’ minister. Zoals bijvoorbeeld de Algemene Onderwijsbond, die zelfs over de gevolgen van de enorme bezuinigingen niet werd gecontacteerd door minister Bruins. Ontmoetingen die wel werden gepland, verliepen bevreemdend, vertellen verschillende organisaties. Zoals toen een natuurorganisatie een kennismakingsgesprek had met Barry Madlener (Infrastructuur en Waterstaat, PVV): ‘Hij zei spottend dat hij met ons te doen had, omdat wij wél in klimaatverandering ⁴³geloven.’

Jullie kunnen vrijuit spreken, maar woorden als “non-binair” en “gendergelijkheid” kunnen we niet meer expliciet in het beleidsstuk zetten: met deze winstwaarschuwing begint de bijeenkomst van maatschappelijke organisaties in Den Haag.⁴⁴ De gegadigden komen input leveren voor een nieuwe emancipatienota van staatssecretaris van OCW Mariëlle Paul (VVD)⁴⁵. Zo’n consultatie is niet verplicht, maar wel gebruikelijk. Maar in dit geval moeten de organisaties niet te veel hoop hebben, zegt de OCW-ambtenaar die ze toespreekt. De ambtenaren kunnen het er wel inzetten, maar ze verwachten dat de staatssecretaris zal zeggen dat ze het er allemaal weer uit willen hebben. Anders krijgt ze het niet door de ministerraad.

De consultatie was al een uitgeklede versie van wat de NGO’s gewend waren; voor de vorige nota in 2022 werden 53 organisaties uitgenodigd voor consultatie, dit keer slechts 29.⁴⁶

De consultatie met internationale organisaties werd helemaal geschrapt, maar ook Nederlandse organisaties zoals het College voor de Rechten voor de Mens en S.P.E.A.K, een organisatie voor de emancipatie van moslimvrouwen, werden niet meer uitgenodigd. Mede-oprichter Saida Derrazi betreurt het. ‘Als het over moslimvrouwen gaat, gaat het in beleid meestal over eerwraak of genitale verminkingen. Ook heel belangrijk, maar de meerderheid van de moslimvrouwen heeft vooral te maken met islamofobie, bijvoorbeeld door aanvallen in de openbare ruimte of door niet te worden uitgenodigd op een sollicitatie.’⁴⁷ In dat perspectief was bij de huidige consultatie blijkbaar geen interesse.

De zon schijnt in de tuin van Sabine Kraus. Toch zitten we binnen, want hoewel ze geen écht vertrouwelijke zaken wil delen, is ze wel kritisch op wat er met het emancipatiebeleid is gebeurd onder kabinet-Schoof, ‘en de buurman een paar huizen verderop werkt ook bij OCW’.

Voor haar op tafel liggen geprinte emancipatienota’s naast een schaal kersen. Kraus was elf jaar ambtenaar op de Directie Emancipatie. Gedurende die periode zag ze het emancipatiebeleid steeds inclusiever worden, vertelt ze. ‘In de vorige nota was bijvoorbeeld eindelijk aandacht voor 'intersectionaliteit’, dat was echt een grote stap vooruit.’ ⁴⁸

⁴⁹Bij het aantreden van kabinet-Schoof had menig emancipatieambtenaar nog goede hoop dat die koers aangehouden zou worden, herinnert Kraus zich. ‘Dat kwam vooral doordat het dossier in handen kwam van staatssecretaris Paul.’ De VVD-staatssecretaris stond bekend als iemand die zich hard maakt voor emancipatievraagstukken.

Maar al snel daalde het besef in bij de ambtenaren: ze moesten ‘redden wat er te redden valt.’ Zo ook Kraus, die meewerkte aan de Kamerbrief met prioriteiten voor de aanstaande emancipatienota. Het opstellen van die brief verzandde regelmatig in een strijd over taal. Er werd veel gesteggeld ‘over alternatieve zinnetjes’ die ‘iets meer of iets minder xenofoob zijn’. Die strijd werd gevoerd tussen ambtenaren en staatssecretaris, maar de brief ging ook vaak heen en weer tussen bewindspersonen. ‘Er waren veel meer versies van de brief nodig dan anders.’ De emoties bij ambtenaren liepen tijdens deze worsteling hoog op, vertelt Kraus.

Het gesteggel op woordniveau komt ook terug in de zogenoemde ‘beslisnota’ waarin het ministerie toelicht hoe een Kamerbrief tot stand is gekomen. In dit geval is het een lange lijst met tekstuele wijzigingen, die- heel ongebruikelijk- geheel is zwartgelakt. De reden? 'Eenheid van kabinetsbeleid’. Er is alleen te lezen dat minister-president Dick Schoof de wens had om ‘geen polariserende brief aan de kamer te sturen’ ⁵⁰

De nieuwe emancipatienota, getiteld ‘Veilig Meedoen’⁵¹ verschijnt zeven maanden later en is een stap achteruit in de Nederlandse emancipatiedoelen.

Het woord gender lijkt taboe te zijn geworden. Het woord ‘Gendergelijkheid’ kwam in de vorige nota 40 keer voor, nu nog maar twee keer⁵². ‘Transgender’ ging van 46 naar elf, ‘inclusie’ van 25 naar zes en ‘racisme’ van 25 naar vier. De woorden ‘genderexpressie’, 'genderdiversiteit', 'intersectionaliteit' verdwenen helemaal uit het stuk, net als termen als 'institutioneel’.⁵³

Het doet denken aan de VS. De termen staan stuk voor stuk ook op Trumps verboden woordenlijst, zoals geïnventariseerd in een onderzoek van The New York Times afgelopen voorjaar.⁵⁴

De vrouwenrechtenorganisatie Women Equals Men merkte dat inclusief taalgebruik stilletjes aan uit Den Haag verdwijnt wanneer ministers woorden in de beantwoording van schriftelijke vragen aanpassen. Minister Klever (PVV) van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp (BHO) verandert ‘gendergelijkheid’ in ‘gelijkheid’⁵⁵ en ‘genderspecifiek’ wordt ‘specifiek’.⁵⁶

Dus schreef de organisatie een brandbrief aan de ambtelijke top van zes ministeries. Daarin noemen ze het aanpassen van taalgebruik ‘een eerste stap op een glijdende schaal’ waarin grote groepen mensen ‘niet meer worden erkend’ in besluitvorming en beleid. Volgens de organisatie zeiden alle hoge ambtenaren die de brief ontvingen, dat ze zich ook zorgen maken, en het probleem herkennen.⁵⁷

De aanpassingen bleven niet alleen bij taalgebruik. In de vorige nota is begonnen met een aanpak voor meerouderschap⁵⁸, de X als optie in het paspoort⁵⁹ en herziening van het kinderopvangstelsel⁶⁰ maar al deze onderwerpen stierven in stilte.

De huidige nota focust vooral op het waarborgen van de ‘veiligheid’ van ‘vrouwen en meisjes’. Er is bijvoorbeeld een hoofdstuk over femicide, een belangrijk en urgent onderwerp, bleek afgelopen weken helaas opnieuw. Maar deze nota reduceert emancipatie voornamelijk tot een veiligheidsvraagstuk.

Waar economische zelfstandigheid één van de hoofddoelen in de vorige nota is⁶¹, is er haast geen nieuw beleid voor gemaakt voor arbeid⁶². Maatregelen daarover richten zich vooral op veiligheid op de werkvloer, of bestonden al. De aparte hoofdstukken zorg, onderwijs en internationaal beleid zijn verdwenen.

Ambtenaar Kraus werkte niet meer mee aan de uiteindelijke emancipatienota: na publicatie van de Kamerbrief in november⁶³ besloot ze op te stappen. ‘Alles in dit emancipatiebeleid wordt op een bepaalde manier geframed. Impliciet of expliciet wordt de schuld van veel emancipatieproblemen gelegd bij minderheden. Dit beleid benoemt groepen zoals asielzoekers, moslims en migranten niet om ze te emanciperen, maar om ze in een hoek te zetten.’

III. De minister die haar ministerie kwam afbreken

Als bewindspersoon zit je soms vast aan de erfenis van je voorgangers. Maar je kunt ook een buitenkansje treffen: als een zogenoemd ‘beleidskader’ eindigt bijvoorbeeld, en jij de volgende bent die het beleid moet schrijven. Het overkwam minister Klever bij BHO.⁶⁴

De ontwikkelingssector zag haar komst met lede ogen aan. De nieuwe minister was, op z’n zachtst gezegd, ‘niet de gedroomde kandidaat voor de post’, vertelt Koos de Bruijn van branchevereniging voor ontwikkelingsorganisaties Partos. ‘Naast het feit dat ze van Ongehoord Nederland⁶⁵ kwam en omvolkingstheorieën aanhangt⁶⁶, was het afschaffen van ontwikkelingshulp al langer haar mantra.’⁶⁷

Al in het hoofdlijnenakkoord kondigt Klever forse bezuinigingen van 2,4 miljard op ontwikkelingssamenwerking aan, waarvan de eerste 300 miljoen al direct in 2025⁶⁸. NGO’s die ontwikkelingswerk coördineren en uitvoeren, worden het zwaarst getroffen: hun budget krimpt met een miljard.⁶⁹ Geld moet voortaan direct naar lokale organisaties, vindt Klever’.⁷⁰ Nu wordt dat grotendeels door Nederlandse NGO’s verdeeld. Dat is hoe Nederland het zelf heeft ingericht: grote organisaties met veel expertise zoals Oxfam en Plan International hebben bij grote projecten een coördinerende rol en verdelen het geld onder organisaties ter plekke⁷¹. Oxfam heeft bijvoorbeeld met één project al meer dan vierhonderd lokale organisaties ondersteund.⁷² ‘Daar gaan we zo niet mee door’, zegt Klever in een beleidsbrief.⁷³ Ze wil het geld direct toekennen of via bedrijven laten lopen, die er hun economische voordeel mee kunnen doen.

Uit het budget voor ontwikkelingshulp financiert het Ministerie van Buitenlandse Zaken momenteel zo’n 3800 organisaties direct en indirect. Die doen gezamenlijk ongeveer 6400 activiteiten in minstens 181 landen, blijkt uit een analyse van openbare data die het ministerie met ons deelt.⁷⁴

Nederlands geld vloeit bijvoorbeeld naar meer dan vijftig projecten in Palestina, een project dat de arbeidsomstandigheden van kledingwerkers in India verbetert⁷⁵, steun aan theeboeren in Mozambique⁷⁶ en lhbtiq+-organisaties in verschillende landen in Afrika en het Midden-Oosten.⁷⁷ Met een krimp van twee derde van het budget zal een groot deel naar verwachting verdwijnen. De klap voor lokale organisaties komt bovenop de ontmanteling van USAID, de ontwikkelingshulp uit de VS⁷⁸.

Voor een aantal thema’s zal helemaal geen geld meer zijn. Het kabinet wil stoppen met projecten gericht op ‘gendergelijkheid, beroeps- en hoger onderwijs, en sport en cultuur’⁷⁹ en minder geld geven aan ‘klimaat, maatschappelijk middenveld en multilaterale samenwerking.’ Een grote koerswijziging, want van de lopende activiteiten die direct door BuZa worden gefinancierd, heeft bijna veertig procent gendergelijkheid bevorderen of klimaatverandering tegengaan als hoofddoel⁸⁰. Na protesten uit de Eerste en Tweede Kamer moeten de bezuinigingen op gendergelijkheid deels teruggedraaid worden. Maar verder komt er een focus op eigenbelang⁸¹. Voor Klever betekent dit voedselzekerheid, watermanagement en gezondheid, onderwerpen waar het bedrijfsleven ook een slaatje uit kan slaan⁸².

Om in aanmerking te komen voor het geld dat overblijft, worden strengere voorwaarden gesteld. Een van de meest gevreesde eisen is de aangekondigde vijftig procent-eis, waarbij NGO’s niet meer dan de helft van hun inkomen van de overheid mogen krijgen⁸³. Anders kunnen ze voortaan minder of zelfs helemaal geen aanspraak meer maken op geld vanaf 2026. Naar schatting van het ministerie zelf gaat dit in de strengste interpretatie van de regel om 34 organisaties, en in de meest losse interpretatie om zo’n zestien tot achttien organisaties, waaronder Mondiaal FNV, PAX en de internationale tak van COC⁸⁴.

En ook hier wordt tegenspraak gesmoord: belangenorganisaties mogen hun subsidie niet meer gebruiken om belangen te behartigen bij de Nederlandse overheid zelf⁸⁵; de waakhondfunctie waar juist in werd geïnvesteerd⁸⁶ .

Maar het feit dat er nog zoveel onduidelijk is over de voorwaarden voor nieuwe subsidies vormt het meest acute gevaar. De huidige financiering loopt namelijk 31 december af⁸⁷. Waar vorige kabinetten al meer dan een jaar van tevoren duidelijkheid gaven over wat er daarna gaat gebeuren⁸⁸, is die er nu nog steeds niet. Daadwerkelijke financiering is er op zijn vroegst in juni 2026, schatten organisaties. Het doorschuiven van de ministerspost na het vertrek van NSC zal dat proces niet versnellen. Organisaties zitten dus minstens een half jaar in onzekerheid over het vervolg, en zonder geld.

Volgens Marieke van Dijk van Oxfam Novib stelde de minister bewust haar keuze uit ‘zodat organisaties in de problemen zouden komen. Klever wilde überhaupt geen nieuw beleidskader, en voerde anti-beleid.’ Met effect. ‘Er komt vanaf januari in 2026 een kaalslag: Organisaties en koepels zullen zwaar inkrimpen of omvallen.’⁸⁹

SOMO, een organisatie die onderzoek doet naar multinationals⁹⁰ is al aan het snoeien, vertelt Joseph Wilde, co-director. ‘Een vijfde van onze mensen is al weg, een aantal van de onderzoeken moesten we stoppen.⁹¹’

Investico werkt altijd samen met andere media. Zo versterken we de onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Lees meer over ons

Both ENDS, dat zich internationaal inzet voor milieurechtvaardigheid⁹², maakt zich grote zorgen, vertelt Karin van Boxtel. ‘Eind dit jaar moeten we al krimpen en er zijn partnerorganisaties die daardoor hun financiering verliezen. Zelfs als er over een half jaar opeens wel weer geld is, kan je niet snel weer opschalen. Die mensen en expertise ben je kwijt.’⁹³

Na de val van het kabinet was de Haagse opluchting voelbaar dat het allemaal weer voorbij is: terug naar normaal. Maar de ‘baadt het niet, dan schaadt het niet’-toon die hier vaak onder lag is onterecht. Dit was niet het kabinet van de stilstand, maar van de afbraak.

Die afbraak kwam in twee grote verschijningsvormen: rechts-ideologisch gedreven, in de vorm van grote bezuinigingen, of als toevallige slachtoffers, in de vorm van last-minute draaien en desinteresse.

In dit uitruilkabinet had iedereen zijn eigen stokpaardjes. Wie iets wilde behouden of opbouwen, kon enkel in de verdediging gaan. Maar wie iets wilde slopen, mocht zijn gang gaan.

Dat resulteerde in particuliere en verrassend effectieve strafexpedities. En de schade die is aangericht is moeilijk te herstellen: expertise, mensen en opgebouwde netwerken verdwijnen. Inclusief taalgebruik werd taboe. Zowel aan universiteiten als in de ontwikkelingssector is de schade op dit moment letterlijk niet te overzien. Baldewsingh: '’je zou zeggen: zo’n verandering gaat langzaam aan. Maar het was met dit kabinet echt een cesuur: er was meteen een nieuwe realiteit.’ De coördinator klinkt een beetje moegestreden. ‘je kunt wel zeggen: dit kabinet is toch zo weer weg? Maar de geest is uit de fles.’