Het niet halen van de klimaatdoelen heeft geen harde juridische consequenties. Die indruk wekt de regering naar buiten toe althans. Intern waarschuwen ambtenaren voor pijnlijke gevolgen, en adviseren ze geld voor dwangsommen uit het Klimaatfonds te betalen.

Het niet halen van de klimaatdoelen voor 2030 kan Nederland hoge kosten en tal van juridische problemen opleveren. Rechterlijke uitspraken kunnen de staat drijven tot ‘noodmaatregelen’ om razendsnel uitstoot te verminderen, hoge kosten en dwangsommen, waarvoor nu al geld gereserveerd zou moeten worden. Hiervoor waarschuwen ambtenaren van het ministerie van Financiën veelvuldig in interne stukken, blijkt uit een WOO-verzoek van Argos en Wat houdt ons tegen? in samenwerking met Trouw, Investico en de Groene Amsterdammer.

Het demissionaire kabinet heeft het halen van de klimaatdoelen voor 2030 praktisch onmogelijk gemaakt, concludeerde het PBL recent. Naar buiten toe wekt de regering de indruk dat dit geen harde consequenties zal hebben – het 2030-doel is immers een ‘streefdoel’ dat niet juridisch afdwingbaar zou zijn. Maar achter de schermen bereiden ambtenaren zich wel degelijk voor op mogelijke nieuwe rechtszaken zoals die eerder door Urgenda succesvol werden aangespannen.

Intern waarschuwen de ambtenaren dat ‘juridische’ en ‘budgettaire risco’s’ dreigen als Nederland zijn doelen niet haalt. Opvallend is dat mogelijke dwangsommen – in het geval dat een rechter de staat dwingt – volgens de ambtenaren uit het Klimaatfonds betaald kunnen worden, ook al is het hier helemaal niet voor bedoeld.
Het Klimaatfonds – waar 35 miljard euro in zat en waar nu nog minder dan de helft van over is – is bedoeld om de uitstoot structureel omlaag te brengen. Het demissionaire kabinet betaalde eerder al zaken uit dit fonds die niets met dit doel te maken hadden. Zo werd het gebruikt om de energierekening te verlagen, voor een fossiele subsidie en om het verdwijnen van de CO2-heffing op te vangen.

De interne documenten tonen dat de overheid er rekening mee houdt dat de 2030-doelen juridisch harder zijn dan ze pretendeert, zegt klimaatjurist Laura Burgers (Universiteit van Amsterdam). “Dan gaat de regering willens en wetens tegen de wet in. Schrikbarend.” Te meer omdat de ambtenaren van Financiën in de vrijgegeven stukken waarschuwen dat eventuele noodmaatregelen duurder zullen uitpakken dan adequaat klimaatbeleid nu.

Het idee om eventuele dwangsommen uit het Klimaatfonds te betalen, noemt Urgenda-directeur Marjan Minnesma absurd. “Het Klimaatfonds is al genoeg geplunderd”, zegt Minnesma. Ook promovenda staatsrecht Laurien Nijenhuis (Universiteit van Amsterdam), die onderzoek doet naar rechtszaken in tijden van crisis, zou het ‘erg vreemd’ vinden als dwangsommen uit het Klimaatfonds betaald worden. “Het is bedoeld om de opwarming te stoppen. Nu ga je het gebruiken om de problemen op te lossen doordat je niet genoeg doet. Dat is de omgekeerde wereld.

Nederland legde per wet vast om in 2030 55 procent minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990, als tussenstap naar helemaal klimaatneutraal in 2050. Maar met de rechtszaak van Urgenda vers in het achterhoofd, waarbij de staat tot driemaal toe verloor en gedwongen werd zijn uitstoot flink te reduceren, heeft de regering geprobeerd om het 2030-doel vrijblijvend te formuleren. In de Klimaatwet wordt gesproken van een ‘streefdoel’, in de hoop dat dit niet juridisch afdwingbaar is.

Maar zo simpel gaat dat niet, waarschuwden juristen dit voorjaar al. Als minister Hermans niet met extra beleid zou komen om de klimaatdoelen te halen, zouden er grote juridische gevolgen kunnen volgen, zeiden zij eerder in Trouw.

Een rechter kan namelijk vaststellen dat het 2030-doel het minimale is wat Nederland moet doen om de opwarming van de aarde te beperken, ook omdat dit in lijn is met bindende Europese afspraken. In België wonnen milieuorganisaties een vergelijkbare zaak, en verplichtte de rechter de staat al om zijn 2030-doel te halen. Je zou dit ‘vrij eenvoudig’ naar Nederland kunnen kopiëren, zei de Nederlandse advocaat Roger Cox al, die ook de Vlaamse zaak won.

Welke juridische gevolgen de ministeries concreet vrezen en hoe ernstig die zijn, is moeilijk in te schatten. In een reactie laat een woordvoerder namens Financiën en Klimaat & Groene Groei weten dat dwangsommen nu ‘niet aan de orde’ zijn en dat hier momenteel geen Klimaatfonds-geld voor gereserveerd wordt. Ook het financieren van ‘eventuele noodmaatregelen’ zou ‘niet aan de orde’ zijn.

De overheid heeft al wel een juridische analyse gemaakt over de gevolgen van het niet halen van het 2030-doel, maar wil deze niet delen. Dat zou namelijk de ‘procespositie’ van de staat kunnen schaden.

Hoogleraar staatsrecht Wim Voermans (Universiteit Leiden) heeft twijfels over deze argumentatie. ‘Procespositie’ is volgens hem geen geldige grond om informatie achter te houden. “Zeker niet voor een eventueel toekomstig proces. Dan kun je altijd zeggen: we delen niets, want er zou over vijftig jaar een zaak kunnen komen.”

Nijenhuis denkt dat de overheid geen openheid wil geven. “Als ze prijsgeven dat ze nu al weten dat ze de doelen niet halen en noodmaatregelen nodig zijn, kunnen ze straks moeilijk tegen een rechter zeggen dat ze geen consequenties verwacht hadden.”