Kunst wordt steeds meer gebruikt om vermogen in te stallen of om mee te speculeren. Het is een aantrekkelijk financieel product geworden met exponentiële prijsstijgingen als gevolg, die musea niet kunnen bijbenen. Museumdirecteuren vrezen voor verschraling van de collectie en duurdere toegangskaartjes. ‘Dit heeft invloed op wat onze bezoekers zien.’

In 2020 waarschuwde Museum De Lakenhal al dat de kosten voor een nieuwe overzichtstentoonstelling van Rembrandt niet meer op te brengen zijn. Museum Boijmans Van Beuningen laat weten dat een David Hockney-tentoonstelling er niet meer inzit. Het Kunstmuseum Den Haag heeft allang afscheid genomen van het idee een uitgebreide Frida Kahlo-expositie te organiseren en Museum de Fundatie in Zwolle zegt zich nu meer te richten op de ‘minder bekende’ namen.

Museumdirecteuren wijzen op de exponentiële prijsstijging van kunst als belangrijke reden, zij zien dat steeds meer vermogende particulieren die kunstwerken als investering of beleggingsobject gebruiken. Zeven vooraanstaande musea – het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum Amsterdam, het Kröller-Müller Museum, Museum Boijmans Van Beuningen, de Fundatie in Zwolle, het Kunstmuseum Den Haag, en De Lakenhal in Leiden – waarschuwen voor de gevolgen voor hun tentoonstellingen, collectie, en bezoekers. Dat blijkt uit onderzoek van Investico en De Groene Amsterdammer.

Kunst is tegenwoordig veel meer dan alleen een tekening, schilderij of sculptuur, zegt Christoph Rausch. Als onderzoeker aan de Universiteit van Maastricht houdt hij zich bezig met de verstrengeling van kunst en geld. ‘Voor bemiddelde mensen is kunst vooral een manier om vermogen te stallen, slim te investeren of beleggen. Zo wordt het steeds meer een financieel spelletje. Met alle gevolgen van dien.’

‘Het kan zijn dat een toeslag op kaartjes bij tentoonstellingen vaker zal terugkomen’, waarschuwt Taco Dibbits, directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam. Ook Rein Wolfs, directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam maakt zich zorgen: ‘Dit gaat simpelweg invloed hebben op wat onze bezoekers zien.’ Beatrice von Bormann, directeur van Museum de Fundatie in Zwolle: ‘Ik hoop dat we kunnen voorkomen dat er een verschraling van de kunst plaatsvindt.’

De markt op hol

‘Sommige kunstwerken zijn zo duur, dat zelfs áls je ze met steun van fondsen kan kopen, je dit niet doet,’ zegt Benno Tempel, directeur van het Kröller-Müller Museum. ‘Je wilt als museum ook niet de markt maken.’ Een kunstwerk dat in een museum hangt, wordt namelijk meer waard. Musea verhouden zich dus tot een markt waarin zij ook ongewild bijdragen aan de prijsstijgingen.

Ook steeds meer jonge kunstenaars, net aan het begin van hun carrière, zijn een geliefd speculatieobject op de veiling geworden. ‘De kunstmarkt wordt steeds extremer,’ zegt Wolfs. ‘Zelfs bij jonge kunstenaars kunnen de prijzen al hoog zijn. Hierdoor zijn ze al vroeg onbereikbaar voor veel musea.’ Uit cijfers die Investico opvroeg bij onderzoeksbureau ArtPrice blijkt dat er steeds meer wet paint - kunst die net gemaakt is en direct de markt opkomt - wordt verhandeld. ‘Waarschijnlijk om speculatieve redenen’, stelt het onderzoeksbureau. In 2023 werd voor bijna 140 miljoen euro aan wet paint geveild. Dat is 21 keer zoveel als in 2000.

Ook de kosten voor bruikleen rijzen de pan uit. De verzekerings- en transportkosten worden berekend aan de hand van de huidige waarde van een werk. ‘Met de stijgende prijzen, stijgen die kosten mee’, zegt Dibbits van het Rijksmuseum. Bij grote tentoonstellingen met internationale bruiklenen wordt daarom een toeslag gevraagd. ‘Onze bezoekersaantallen maken dat mogelijk. Maar als je een museum in Zwolle of in Haarlem bent, is dat ontzettend moeilijk.’ ‘Het is wel een dilemma,’ zegt Von Bormann. ‘Je wilt ook groot publiek trekken, zonder onder te doen aan de kwaliteit. Die balans vinden wordt nog een uitdaging.’

Om musea te helpen met verzekeringskosten, bestaat er al sinds 1989 de indemniteitsregeling: dat betekent dat de overheid voor dertig procent garant staat bij een lening, zodat een museum korting op zijn verzekeringspremies krijgt. Maar deze regeling dekt maximaal een derde van de verzekerde waarde. ‘In het buitenland is er wel volledige dekking. Dit geeft ons internationaal ook een ongelijke concurrentiepositie,’ zegt Dibbits. ‘De overheid zou hierin zijn verantwoordelijkheid moeten nemen en volledige indemniteit verlenen. Dat is voor Nederland belangrijk.’

Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap laat in reactie weten dat een volledige dekking ten koste zou gaan van de diversiteit van ons museale landschap. Dit zou namelijk meer dekking, voor minder musea betekenen. Wel zegt het ministerie van cultuur de afgelopen jaren extra middelen beschikbaar te hebben gesteld voor de aankoop van werken via het Mondriaanfonds en het Museaal Aankoopfonds. Niettemin benadrukt een woordvoerder van het ministerie dat musea een belangrijke eigen verantwoordelijkheid hebben voor de ontwikkeling van tentoonstellingen en publieksactiviteiten.

Dit is het eerste artikel van de masterclass onderzoeksjournalistiek van Investico en De Groene Amsterdammer, deze week volgt een groot onderzoek naar de oorzaken en gevolgen van de financialisering van de Nederlandse kunstwereld.