Met kunst heeft hij niet zoveel, vertelt Mario von Bergen. Al heeft hij in het Rijksmuseum ooit eens uren naar een Rembrandt gestaard. ‘Dat kan ook komen omdat we daarvoor een coffeeshop bezochten’, lacht hij. In een voorstad van Zürich ontvangt de Zwitser ons op een industrieterrein. Steekwagens en vrachtauto’s rijden af en aan. Von Bergens linkerhand hangt in de zak van een bruine corduroy broek, zijn rugtas nonchalant over een schouder. Hij schiet zijn sigaret weg en begeleidt ons de goederenlift van een magazijn in.

De liftdeuren openen en tl-licht overspoelt de ruimte, waar stalen scheidingswanden de rest van een loods afschermen. Muren, vloeren, plafond — alles is van beton. Op de grond liggen muizenvallen. In de hoek van de raamloze ruimte staat een houten schildersezel met daarop een klein schilderij.

Word nu Vriend van Investico en versterk de onderzoeksjournalistiek in Nederland

Steun ons

Mona Lisa's gezicht wordt deels aan het zicht onttrokken door kleurrijke vlindervleugels die als een masker om haar gezicht liggen. Alleen haar mystieke glimlach is te zien, haar indringende ogen volgen ons door de ruimte. We kijken naar een bewerking van Da Vinci’s beroemde werk, maar dan van plakkaatverf en Oost-Indisch inkt op karton. Lange tijd was zelfs deze glimp van het iconische gezicht volledig onzichtbaar. Maar nu staan we eindelijk oog in oog met Hidden Faces (1952) van Salvador Dalí. Onze Dalí.

Het schilderij is speciaal voor ons tentoongesteld in een geschikte ruimte — met de perfecte luchtvochtigheid en temperatuur — zodat niets het kan beschadigen. Op andere dagen ligt het werk goed beveiligd en ingepakt in een stellingkast in het magazijn. En dat is niet zonder reden. We verwachten het werk binnen een paar jaar weer van de hand te doen. Althans, als er een koper is die een prijs wil betalen die voldoet aan het beloofde rendement.

De collage van de Spaanse surrealist is sinds vorig jaar in handen van een Zwitsers bedrijf, onder leiding van Von Bergen. Zij hebben het werk laten taxeren en de echtheid gecontroleerd. Zij bewaren het en voorzien in de verzekering. De waarde op het moment van instappen? Een slordige vijf ton. Maar dat bedrag gaat zeker oplopen, zo wordt ons verteld. De verkoop van vergelijkbare werken in de afgelopen twintig jaar leverde een investeringsrendement op van 15,6 procent. Het is, om in de woorden van de Zwitser te spreken, 'a promising investment’.

Het werk is altijd in privébezit geweest, en wij zijn de eersten die het wilden zien. Ook Von Bergen ziet de collage voor het eerst. ‘Hopelijk is het ook de laatste keer’, vertrouwt hij ons toe. ‘Ik verwacht dat het verkocht is tegen de tijd dat ik het nog eens zie.’

Kunst als spaarpot van 2000 miljard euro

Sinds de eeuwwisseling wordt de kunstwereld overgenomen door een gefinancialiseerde kunstmarkt. Veilingopbrengsten zijn verzesvoudigd¹ en topstukken van Picasso, Monet en Warhol brengen honderden miljoenen euro’s op.² Hyperhedendaagse werken die vers uit een atelier komen, zijn geliefde speculatieobjecten en overspoelen de veilingmarkt³. Volgens een schatting van zakelijk dienstverlener Deloitte hebben ultrarijken⁴ de afgelopen jaren wereldwijd voor ruim 2000 miljard euro aan kunst en verzamelobjecten opgepot.⁵

Intussen verleiden die megabedragen een groeiende groep rendementsjagers om ook te investeren.⁶ Terwijl in 2014 nog maar de helft van de vermogensbeheerders hun rijke klanten richting kunst bewoog, is dat nog geen tien jaar later drastisch toegenomen.⁷ Financiële adviseurs leiden begerige miljonairs met succes recht in het hart van de tot voor kort gesloten kunstwereld. Schilderijen zijn een gewilde asset geworden.⁸

Stonden ooit nog kunsthistorische kennis, gentlemen's agreements en emotionele beleving centraal, tegenwoordig is de kunstmarkt een booming business⁹ waar brokers met termen als blue-chip artists, fractionalized art en wet-paint-sales strooien.¹⁰ De kunstwereld is steeds meer op de aandelenmarkt gaan lijken, het aantal ‘investeringsgaleries’ neemt toe. Er zijn inmiddels bedrijven die kunst per aandeel verhandelen door heel veel kleine bedragen op te halen bij kleine investeerders¹¹, die zo argeloos een compleet ongereguleerde markt¹² instappen.

De Belastingdienst en het ministerie van Financiën tasten in het duister als het gaat om de vraag hoe groot de kunstmarkt is. Uit onderzoek van Investico en De Groene Amsterdammer blijkt nu dat Nederlandse particulieren voor maar liefst zeven tot negen miljard euro aan kunst bezitten¹³.

Deze blinde vlek veroorzaakt misgelopen belastinginkomsten en groeiende vermogensongelijkheid, concludeert het ministerie van Financiën¹⁴. De ongebreidelde investeringsmarkt voor kunst maakt het voor musea lastiger om toonaangevende tentoonstellingen te organiseren. ‘Terwijl de prijzen stijgen, dalen onze inkoopbudgetten’, zegt een museumdirecteur. ‘Dit gaat simpelweg invloed hebben op wat onze bezoekers zien.’

Op een zonnige dag in maart druppelen zo’n zestig speciale genodigden het Rijksmuseum binnen. Terwijl normale bezoekers hebben moeten vechten om kaartjes¹⁵ voor de ‘once-in-a-lifetime’¹⁶ Vermeer-tentoonstelling, lopen zij onbekommerd langs het Meisje met de parel, richting een besloten evenement. Verspreid over lange, bruine, gestoffeerde banken van het auditorium zitten plukjes mensen, smart casual gekleed, te wachten. Er zitten kunstenaars en verzamelaars in het publiek, maar ook econometristen en tech-ondernemers die zich bezighouden met crypto en AI. De bijeenkomst moet diverse groepen bij elkaar brengen: de veelal oudere kunstverzamelaars ontmoeten hier een nieuwe wereld.

De Italiaanse Adriano Picinati di Torcello had het in 2003 precies zo bedacht. De in Luxemburg-woonachtige zakenman is de zoon van een schilderende moeder. ‘Ik ben met kunst opgegroeid, het is allemaal zeer persoonlijk’, zegt hij. Zelf studeerde hij bedrijfskunde, werd consultant en later bankier. Nu is hij het hoofd van de Art & Finance-tak bij Deloitte. Begin deze eeuw leefden we volgens hem in een ‘financieel unieke periode’: De internetbubbel knapte, het vertrouwen in de opbrengsten van aandelen en obligaties daalde, 9/11 lag vers in het geheugen en ondertussen klom het aantal miljonairs in de wereld naar ongekende hoogte. Toen de rentes na de financiële crisis van 2008 wereldwijd tot bijna nul daalden en aandelen minder rendabel werden, gingen beleggers op zoek naar ‘alternative assets’. Al dat zwevende investeringsgeld moest ergens landen en Picinati di Torcello bedacht een plan om een deel daarvan de kunstmarkt in te loodsen.

‘Kunst leek in niets op een klassiek beleggingsobject’, zegt hij. Van een aandeel weet iedereen altijd wat het waard is,¹⁷ daarom staat de beursvloer ook vol beeldschermen met tikkende getallen. Het toekennen van waarde aan kunstwerken gebeurt echter via poortwachters zoals kunsthistorici en taxateurs die spreken over ongrijpbare abstracties als ‘tijdsgeest’ en ‘de plaats van het werk in een oeuvre'.¹⁸ Daarmee is het ongrijpbaar en onvoorspelbaar. ‘Er zat enorm veel geld in kunst’, zegt Picinati di Torcello, ‘maar het zat vast.’

Hij zocht een revolutie. ‘Kunst moest liquide worden.’ Nieuwe handelsplaatsen, lagere transactiekosten en banken die kunst als onderpand bij leningen accepteren: er moest een nieuwe markt worden opgetuigd.¹⁹ ‘Toen ik begon, was er nog geen ecosysteem voor kunst en financiering’, zegt Picinati di Torcello. ‘Wij creëerden dat’.

Zestien jaar later proosten kunsthandelaren met blockchain-ondernemers in het Rijks. Corona heeft het laatste zetje gegeven: plots vinden verzamelaars het volslagen normaal om via een scherm naar kunst te kijken.²⁰ Econometrische formules voorspellen nu de waarde van kunst²¹, die je kan verhandelen via een app op je telefoon²². Picinati di Torcello geeft de key note. ‘Mensen beginnen te erkennen dat wij het goede willen doen’, zegt hij erover. ‘Dat wij serieus zijn. En dat dit niet zomaar een coup is om winst te maken.’

Banksy in de woonkamer

‘Kom verder!’, kraakt de intercom van een vrijstaande villa in Wassenaar. De poort zwaait geruisloos open. Langs een tuin met rododendron-struiken leidt een oprit naar de voordeur waar een vrouw ons opwacht. Links van haar leunt een wandvullend schilderij nonchalant tegen de muur. Ook boven de deurpost, achter de voordeur en naast de garderobe pronken kunstwerken. De vrouw wijst trots naar een grafittischilderij in de woonkamer, een Banksy.

Verderop hangen werken van Warhol, Haring en Kusama. De muren, de bank en het tapijt steken extra wit af tegen de veelal rode, roze en blauwe kunstwerken. Meneer en mevrouw blijven liever anoniem, hun naam willen zij niet verbinden aan een verhaal over kunst en fiscaliteit. Ze zien zichzelf als liefhebbers, niet als investeerders. ‘Jullie gaan toch niet schrijven dat kunst moet worden belast in box 3? Dan stort de Nederlandse markt in’, zegt meneer de verzamelaar nog voordat mevrouw de verzamelaar koffie inschenkt.

Het echtpaar verzamelt sinds de jaren 90. Inmiddels hebben ze een paar honderd werken. Het huis is minimalistisch ingericht, op de hoeveelheid kunst aan de wanden na dan. ‘Vroeger stonden hier antieke kasten en hingen er schilderijen met grote gouden lijsten’, vertelt mevrouw, ‘maar onze smaak is veranderd'. Hun eerste collectie, negentiende-eeuwse kunstwerken, verkochten zij op het hoogste punt van de markt. Met de opbrengsten legden de twee een verzameling aan in lijn met wat populair is op de kunstmarkt, van impressionisten naar street art. Tegenwoordig verzamelen ze hedendaagse werken. Thuis heeft het echtpaar niet genoeg muren om alles op te hangen: een gedeelte van hun collectie ligt bij kunstopslag Hizkia.

Al pratende toont meneer een album vol foto’s met kunstenaars waarvan zij werk kochten. Van ieder schilderij kent hij de herkomst en achterliggende betekenis. Ze bezoeken beurzen en maken verre reizen, speurend naar aanvullingen voor hun collectie. ‘Wij hebben dit nooit verzameld om daar heel rijk mee te worden, wij vinden het mooi om mee te leven’, zegt hij. ‘Kunst is voor ons geen investering’, vult mevrouw aan.

Sinds 1893²³ stimuleert Nederland kunstbezit — met fiscale regelingen — in de hoop dat verzamelaars hun kunst vervolgens uitlenen of schenken aan nationale musea. Particulieren die kunst ‘ter decoratie bezitten’ en niet als belegging aanhouden, hoeven daar geen belasting over te betalen²⁴. Zo’n kunstwerk wordt niet anders behandeld dan bijvoorbeeld de aanschaf van een designbank.

Maar wat is dan het verschil tussen een liefhebber en een investeerder? Sinds 2001 is het volgens de wet aan de Belastingdienst om te bewijzen dat iemand voor tenminste 70 procent kunst bezit ter belegging²⁵. Die bewijslast is ingewikkeld, omdat de fiscus van diezelfde wet geen werkbare definities krijgt aangereikt. In de praktijk komt het erop neer dat de Belastingdienst niet kan bijhouden wie er kunst koopt en verkoopt, of waar het opgeslagen ligt. In een reactie laat de Belastingdienst weten dat dit ook niet haar taak is. Of iemand zijn kunst ter investering heeft, weet de fiscus dus pas als iemand zo goed is om het zelf aan te geven. Wie, kortom, miljoenen op een spaarrekening of in aandelen heeft, betaalt daar belasting over. Koop je met dat geld een kunstwerk? Dan verdwijnt je vermogen van de radar.

Naast de vrijstelling bestaat er voor kunstbezitters ook een belastingvoordeel nadat ze overlijden: de successieregeling²⁶. Nazaten kunnen het bedrag van een kunstwerk met 120 procent van hun erfbelasting wegstrepen als een museum of de Staat geïnteresseerd is in het werk. Tussen 2015 en 2022 werden er 74 verzoeken ingediend en voor bijna 25 miljoen euro kwijtgescholden²⁷. Welke werken terugvloeien naar musea is onduidelijk. Onder meer een schilderij van Meindert Hobbema kwam via de familie van Baron Willem van Dedem na zijn overlijden terecht bij het Rijksmuseum. Het leidde tot een rechtszaak²⁸. Volgens de Belastingdienst was het werk minder waard dan de 9 miljoen euro die de taxateur van de familie had ingeschat. De familie won.

Eind november vindt in de RAI de 36e editie van PAN Amsterdam plaats²⁹. Het is, na de Tefaf, de grootste kunstbeurs van Nederland. Ruim honderd galeristen, antiquairs en kunsthandelaren verkopen hier hun beste werken. De veelal grijze bezoekers banen zich een weg tussen met kunst gevulde stands, oesterbarren, champagne-meisjes en een restaurant waar eindeloze hoeveelheden sushi op een lopende band passeren.

In de vrijwel enige kunstloze stand legt een vermogensbeheerder uit waarom haar werkgever, een Zwitserse private bank, dit jaar de hoofdsponsor van de beurs is³⁰. Ze wordt onderbroken door een collega: ‘En kunst is vrijgesteld van belasting in box 3!’, roept de man enthousiast. Door zijn abrupte inmenging danst het bier in zijn glas dreigend boven de rug van zijn collega. Het is niet de eerste keer dat kunst en belasting in één adem genoemd worden. Een belastingadvieskantoor schrijft op zijn website dat het geen kwaad kan om oog te hebben voor de ‘fiscale kanten van het beleggen in kunst’³¹ en een andere belastingadviseur werpt de vraag op ‘maar u heeft weleens gehoord dat er meer belasting uit kunst te halen is?’³² Ook consultancykantoor KPMG wijdt verschillende artikelen aan de vrijstelling en meldt daarbij dat ‘de inspecteur aannemelijk moet maken dat het kunstobject als belegging wordt aangehouden’ wat ‘uiteraard heel lastig’ is om te bepalen³³.

Zo wijdverspreid als de kennis is over vrijstellingen en andere voordeeltjes, zo onduidelijk is het voor de Belastingdienst hoeveel kunst Nederlanders bezitten. Anders dan bij bijvoorbeeld huizen³⁴, aandelen of auto’s³⁵ blijft het in de kunstwereld gissen naar overzicht.

Er is één beroepsgroep die wél een idee heeft hoeveel kunst Nederlandse verzamelaars bezitten: de verzekeraars. Kunstverzekeraars moeten precies weten wat de waarde is van elk werk en waar het opgeslagen ligt. Zij zien taxatierapporten en bezoeken woningen. In Nederland zijn er drie marktleiders: Hiscox, Hienfeld en Liberty. Na maandenlang overleg komen zij voor ons tot een gezamenlijke inschatting: Nederlanders zijn goed voor zeker zeven tot negen miljard euro aan particuliere kunstcollecties³⁶. En dan zijn onverzekerde kunst en kleine ‘hobby-verzamelaars’, die voor minder dan tienduizend euro aan kunst bezitten, niet meegerekend.

Volgens Liberty ligt een groot deel van de kunst in handen van Nederlanders ‘off shore’ opgeslagen. De verzekeraar ziet in zijn systeem dat zes Nederlandse particuliere collecties bij elkaar opgeteld voor maar liefst 1,2 miljard euro verzekerd zijn. Hiscox zegt dat de top 500 particuliere verzamelaars circa 4 miljard aan kunst verzekert. De afgelopen jaren zien alle drie een toename van het kapitaal dat zij verzekeren.

Op dit kunstbezit heeft de Belastingdienst dus geen zicht. Op hoeveel daarvan rendementsheffing zou moeten worden geheven al helemaal niet. De fiscus schrijft in een reactie dat ‘het maar incidenteel voorkomt dat kunst als belegging wordt aangemerkt’. Daar komt bij dat het overgrote deel van de kunst volgens de fiscus niet rendeert. Maar cijfers uit de kunstwereld laten iets heel anders zien.

Deloitte jubelt in rapporten dat de aanschaf van naoorlogse of hedendaagse kunst meer rendement oplevert dan de aandelen van de vijfhonderd waardevolste beursgenoteerde bedrijven van de Verenigde Staten zoals Microsoft of Amazon.³⁷ Picasso’s³⁸, Warhols³⁹ en Monets⁴⁰ brengen recordprijzen op. Onderzoeksbureau ArtPrice toonde dat kunstveilingen in 2022 ruim zestien miljard euro omzetten, meer dan zes keer zoveel als twintig jaar eerder⁴¹. En wat veilingen opbrengen is slechts de helft van het geld dat omgaat binnen de markt⁴². Rendementen te over, maar in Nederland is je kunst veilig. Een fiscus die niets bijhoudt, kan immers ook geen belasting heffen.

Hoeveel de schatkist misloopt door de fiscale regelingen weet niemand. Maar afgelopen zomer schreef het ministerie van Financiën in een rapport dat de vrijstelling van kunst in box 3 voor ‘grotere vermogensongelijkheid’ zorgt⁴³. Volgens hen is er geen sprake van ‘fiscale neutraliteit’ en veroorzaakt de regeling ‘budgettaire derving’, ofwel misgelopen belastinginkomsten.

Een deel Dalí voor vijftig euro

We zijn niet de enige eigenaren van onze Dalí. Het werk is ons door Splint Invest, het bedrijf van Von Bergen, op een app aangeboden als investering. Een factsheet leert dat het een goede belegging is: Dalí heeft een goede track record op veilingen en het werk blijkt gebruikt te zijn als omslag van zijn enige boek en daarmee extra culturele waarde te hebben. Om het behapbaar te maken hebben zij Mona Lisa opgeknipt in bijna tienduizend stukjes van ieder vijftig euro.

Na de aankoop krijgen we informatie toegestuurd. Verzekeringspapieren en een brief waarin valt te lezen dat het werk in Zwitserland is opgeborgen. Mario von Bergen (40) heeft het allemaal geregeld. Hij verliet zijn baan bij accountantskantoor PwC nadat hij al filosoferend tijdens lunchsessies bedacht dat er geld te verdienen viel met het optuigen van een handelsplatform voor luxegoederen. Nu runt hij samen met een vriend Splint Invest: een platform waarop klanten aandelen kunnen kopen in schilderijen, horloges en Ferrari’s. ‘Kunst verkoopt het beste’, zegt Von Bergen.

Toen hij hoorde dat hij voor vijf ton een Dalí kon kopen, was hij gelijk enthousiast, vertelt hij ons in de lift van de beveiligde loods nabij Zürich. Hij glimlacht en vervolgt: ‘Dalí verkoopt doorgaans voor hogere prijzen. En werken met vlinders doen het extra goed volgens de data. Vijf ton was een koopje.’ Zelf spreekt Von Bergen over ‘het democratiseren van de kunstmarkt’. Je hebt geen zakken geld meer nodig, maar kunt instappen in een schilderij dat Splint Invest voor je weglegt in een kluis. Als het na een paar jaar weer wordt verkocht, delen de investeerders en zijzelf in de winst.

In de loop der jaren zijn verschillende manieren bedacht om aandelen uit te geven in een kunstwerk. Dat begon met beleggingsfondsen, maar dan specifiek voor kunst. Investeerders leggen allemaal een groot bedrag in, en een aangewezen beheerder zoekt kunstwerken die goed zullen renderen. Masterworks, een van de internationaal bekendste aanbieders van aandelen in kunst en een concurrent van Von Bergens Splint Invest, werkt weer net anders. Zij richten een bv op, stoppen daar één werk in en verdelen de aandelen van de bv onder kopers.

Tussen 2017 en 2022 gaf Masterworks aandelen uit voor meer dan 160 kunstwerken, ter waarde van in totaal meer dan 540 miljoen dollar⁴⁴. Op dit moment heeft het bedrijf bijna een miljoen klanten die via hen een aandeel in een fysiek werk hebben. Bij Splint Invest vindt alle handel, via blockchaintechnologie, binnen de eigen app plaats. Er zijn een paar honderd Nederlandse klanten, waaronder enkele grote investeerders die maandelijks voor een paar duizend euro aan aandelen kopen, zegt Von Bergen.

Al die vormen vallen onder dezelfde noemer: ‘fractionalized art’. Hiermee kwam de droom die Adriano Picinati di Torcello begin deze eeuw bij Deloitte had uit. Zo verdienden de aandeelhouders van een werk van Claude Monet, via Masterworks, in een kleine twee jaar in totaal bijna anderhalf miljoen dollar⁴⁵. Daarnaast kun je via het bedrijfje Artex (in handen van een Liechtensteinse prins) eigenaar worden van stukjes van een drieluik van Francis Bacon⁴⁶ en is een Picasso door Splint Invest opgeknipt in meer dan zesduizend partjes⁴⁷. En onze Dalí? Die was met drie dagen uitverkocht. Naast wijzelf zijn nog 761 investeerders eigenaar van het werk van de Spaanse surrealist.

Slapende kunst

‘Home is where the art is’, staat op de sleutelhanger van het kluisje waarin wij onze jassen opbergen. We staan in een gigantische loods waarin met stalen tussenschotten een labyrint is ontstaan. Het is aangenaam warm, overal schijnt precies hetzelfde gedimde licht. ‘Ik zal je alvast voorbereiden op een kleine vorm van teleurstelling: jullie gaan niet veel kunst zien’, zegt Art Storage-consultant Elmar Kramer van Imming Logistics Fine Art.

Imming Logistics is een van de grootste kunstopslagen van Nederland⁴⁸. Bijna alle Nederlandse musea stallen hier een deel van hun ‘slapende collecties’, net als toonaangevende galeries en particuliere verzamelaars. Het is niet per se een glamoureuze plek: de loods deelt een industrieterrein in het Noord-Hollandse Zwaag met vier fastfoodketens en een windmolenpark.

De Rembrandts en Picasso’s die hier op sommige momenten achter de schotten verborgen liggen, krijgen zelfs de meeste medewerkers niet te zien. Zo onzichtbaar als de kunst is, zo zichtbaar zijn wij. De pasjes met onze namen erop bevatten een tracker zodat de beveiliging constant weet waar we lopen en welke deuren wij openen. ‘Zorg dat je tag steeds goed zichtbaar is’, drukt Kramer ons op het hart. Trots vertelt hij dat ze hier het hoogste inbraakbeveiligingsniveau hebben. ‘Wij zien elke beweging.’

De afgelopen tien jaar is het aantal Nederlandse kunstopslagen van acht naar dertien gegroeid⁴⁹. Uit gesprekken met de kunstopslagen blijkt dat de hoeveelheid particuliere kunst die zij beveiligen is toegenomen. In een uiterste hoek van het gebouw van Imming Logistics staan houten kisten opgestapeld. ‘Eigenlijk is alle ruimte die je hier ziet onder offerte’, zegt Kramer. ‘Over een paar maanden staan ook hier stalen scheidingswanden en dan is het depot vol.’

Twee van de grootste kunstopslagen van Nederland⁵⁰, Hizkia en Kortmann, hebben het predicaat ‘douane-entrepot⁵¹’. Daarmee zijn het opslagplaatsen waar je geen BTW of invoerrechten betaalt⁵². Handig voor bijvoorbeeld kunsthandelaren die internationaal werken. Maar wat er verder gebeurt, blijft voor de buitenwereld onduidelijk: de deuren blijven hermetisch gesloten.

Als we Hizkia bellen is de directeur kort van stof. ‘Voor ons voegt het niks toe om openheid te geven, we willen geen kijkje in de keuken geven’, zegt hij. ‘Onze klanten willen ook helemaal niet dat mensen weten waarom zij hier hun kunst opslaan.’ De telefoonverbinding wordt abrupt verbroken. Later mailen ze: ‘Wij bedienen wereldwijd de top van de kunstwereld. Alles wat wij doen staat onder toezicht van de Nederlandse douane en belastingdienst, en is dus vanzelfsprekend volledig rechtmatig.’

Ook Frans Kortmann van Kortmann Art Packers & Shippers B.V. geeft geen toegang, maar hij wil telefonisch wel het een en ander uitleggen. ‘Douane-entrepots worden voornamelijk gebruikt door buitenlandse klanten en galeries die via ons hun kunst doorvoeren naar andere plekken in de EU.’ Tegelijkertijd is het mogelijk om kunst hier heel lang op te slaan⁵³. Een klant kan bijvoorbeeld kunst in Amerika kopen, in een douane-entrepot zetten en dan weer doorverkopen zonder ooit belasting te betalen. ‘Het gebeurt niet vaak’, zegt Kortmann. ‘Maar in theorie kan dat natuurlijk wel’.

Deze praktijk kent de kunstwereld al langer. Met de intrede van zogeheten ‘free ports’, onder meer in Luxemburg en Genève, is het makkelijk geworden om kunst veilig, anoniem en belastingvrij op te slaan én te verhandelen^{54 55}. Deze vrijehandelszones bleken extreem gevoelig voor witwassen en belastingontduiking⁵⁶. De Europese Unie besloot daarom dat anti-witwasrichtlijnen sinds 2020 ook opgaan voor deze plekken⁵⁷.

Hoewel er praktisch gezien geen verschil is tussen een free port en een douane-entrepot⁵⁸, valt bij een douane-entrepot particulier kunstbezit nog niet onder de witwasregels van de Europese Unie⁵⁹. Wat iemand met zijn kunst doet in zo’n opslag, weet dus niemand. Maar er is één uitzondering: als je als douane-entrepot een showroom ter beschikking stelt en daar bijvoorbeeld koffie schenkt, verschuiven je werkzaamheden van opslagplek naar die van bemiddelaar. In die rol word je wel aan de anti-witwasregels gehouden door de Belastindienst. Maar wanneer jouw ontvangstruimte precies een showroom is, blijft dan weer een grijs gebied.

Kortmann is niet op de hoogte van de desbetreffende regelgeving. ‘Volgens mij hoef ik niet aan anti-witwasregels te voldoen. Ik ben er in ieder geval nooit op gecontroleerd.’ Het witwas-team van de Belastingdienst bevestigt dat het kunst van particulieren in douane-entrepots niet controleert. De Douane laat weten dat het niet haar taak is.

En dat is precies het probleem. ‘De regels zijn niet eenduidig’, stelt Ron Korver, voorheen beleidsanalist bij de onderzoeksdienst van het Europees Parlement, in een studie naar witwas-risico’s in free ports⁶⁰. ‘Over free ports is iedereen het eens: dat is een potentieel gevaar. Maar douane-entrepots, waar dezelfde anonimiteit en fiscale voordelen bestaan, die blijven buiten schot. Terwijl daar dezelfde risico’s op witwassen en belastingontwijking bestaan.’

Minder kunst naar de musea

'Terwijl de prijzen stijgen, dalen onze inkoopbudgetten', zegt directeur Rein Wolfs van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Hij is kritisch op wat de kunstwereld overkomt. ‘Het gaat invloed hebben op wat onze bezoekers zien’. Dat merkt ook Museum Boijmans Van Beuningen: ‘Wij zullen niet snel een David Hockney tentoonstelling organiseren, omdat het aanschaffen van een Hockney in deze tijd niet meer voor ons is weggelegd.’

Wie niet kan kopen, kan altijd nog lenen. Maar ook die kosten rijzen de pan uit. De verzekerings- en transportkosten worden berekend aan de hand van de huidige waarde van een werk. ‘Bij onze huidige Beckmann-tentoonstelling is ongeveer 80 procent van het budget voor transport en verzekering’, zegt Daniel Koep, hoofd tentoonstellingen van het Kunstmuseum Den Haag. Ook het uitwisselen van kunst tussen musea onderling gaat steeds vaker niet door. ‘We krijgen weleens een aanvraag, die later wordt teruggetrokken omdat het niet te financieren is’, zegt Wolfs van het Stedelijk.

Hierdoor worden musea steeds vaker afhankelijk van de goede wil van verzamelaars. Die hebben altijd een grote rol gespeeld. Zo is het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam ontstaan uit een ‘lappendeken’ van schenkingen van particuliere verzamelaars. ‘Hiermee liepen we wel op de kermis vooruit’, zegt de woordvoerder. ‘Maar vandaag de dag kan geen enkel Nederlands museum meer bestaan zonder donateurs of particuliere verzamelaars. Onmogelijk.'

‘Wij merken dat verzamelaars het vaak leuk vinden om een werk uit eigen collectie uit te lenen’, legt Jeroen Hermens van Museum De Lakenhal in Leiden uit. ‘En het kan voor hen ook slim zijn. Een werk dat in een museum heeft gehangen stijgt in waarde.’ Maar kunst die tentoongesteld wordt via een bruikleenconstructie, zorgt zo voor prijsopdrijving die musea juist in problemen brengt. ‘Alles wat in een museum te zien is, wordt onderdeel van het economische systeem van waardevermeerdering’, zegt Wolfs van Het Stedelijk. We willen als museum daarom zo min mogelijk die pro-actieve speler zijn’. Het Stedelijk doet dit onder meer door strenge eisen te stellen aan schenking of bruikleen. ‘Zodat we baas in eigen huis blijven. Maar of we dat over dertig jaar nog kunnen zijn? Geen idee.’

Wolfs verwacht dat het mogelijk gevolgen gaat hebben voor bezoekers en de prijs van toegangskaartjes. Musea bevinden zich in een vicieuze cirkel. Ze zijn afhankelijk van een markt die zij door mee te doen aanjagen, tegelijkertijd zet diezelfde markt hen steeds vaker buitenspel. ‘Dit systeem is enkel te doorbreken als je als museum een grote stap terug zou willen doen,’ zegt Wolfs. ‘Maar, dan kun je minder kunst én minder belangrijke kunst tentoonstellen.'

Voor Museum de Fundatie in Zwolle betekent deze zoektocht dat ze verder kijken dan de grote namen. ‘Maar het blijft een dilemma’, vertelt directeur Beatrice von Bormann. ‘Je wilt ook een groot publiek aantrekken.’ In het veld ziet ze daarom steeds vaker modetentoonstellingen, en tentoonstellingen over musici. Zelf organiseerde de Fundatie in 2015 een Nick en Simon tentoonstelling⁶¹.

Terwijl musea de eindjes aan elkaar moeten knopen om toonaangevende tentoonstellingen te organiseren, ontvouwt zich de laatste jaren ook een nieuwe trend: particuliere verzamelaars, openen eigen musea. Zoals bijvoorbeeld Museum Voorlinden of Museum MORE. Sinds de eeuwwisseling zijn er in Nederland zeven private musea opgezet uit private particuliere moderne en hedendaagse kunstcollecties⁶². Daarvoor was er maar één, en die opende in 1994⁶³.

Bert Kreuk bezit een van de wereldberoemde waterlelies van de Franse impressionist Claude Monet. Het werk staat gestald in een free port in Zwitserland. En daar blijft het ook: ‘Ik kocht het werk van de eerste bezitter, die hem altijd in een kluis heeft bewaard. Het heeft iets exclusiefs.’

Zelfs toen the Grand Palais in 2010 in Parijs een overzichtstentoonstelling van Monets werk organiseerde, wilde Kreuk zijn schilderij niet uitlenen. Zo blijft het werk mysterieus en hoopt hij dat de prijs zal stijgen. In de tentoonstellingscatalogus werd een zwart-witte afbeelding van het werk opgenomen. Kreuk moet erom lachen. ‘Die Monet heeft het daglicht nooit gezien!’, schatert hij.

‘Kunst is als lucht’, zegt Kreuk. ‘zonder kunst kan ik niet ademen. Daarom verzamel ik ook. Ik moet het gewoon om mij heen hebben.’ Hij woont in Luxemburg, Zwitserland en Marbella. Als hij in Nederland is, logeert hij bij familie in Capelle aan den IJssel. Ook dat huis staat vol sculpturen en schilderijen uit zijn collectie. Het hek dat de woning omringt, is volgens het bijgevoegde bordje in de stijl van Piet Mondriaan’s Bloeiende Bomen en zelfs in het matte glas van de ramen zijn bekende schilderijen uit zijn eigen collectie gegraveerd.

Kreuks collectie telt zo’n 650 werken, ter waarde van honderden miljoenen. Kreuk verdiende zijn vermogen met de verkoop van kammetjes, tandpasta en handdoeken aan luchtvaartmaatschappijen. Een van de eerste werken die hij kocht was van de 19e eeuwse Nederlandse schilder B.C. Koekkoek⁶⁴. Het kostte hem een slordige half miljoen gulden. Inmiddels bezit hij werken van grote namen als Willem de Kooning, Anselm Kiefer en Paul Cézanne⁶⁵. ‘Hier hangen niet de duurdere werken’, zegt hij terwijl hij om zich heen wijst. ‘Die mogen van de verzekering niet in een huis hangen en staan dus in een free port.’

In 2017 schreef hij het boek Art Flipper⁶⁶ over zijn ervaring met het kopen en verkopen van kunst. Het leverde hem een slechte reputatie op in de kunstwereld, waar hij zichtbaar van geniet. ‘Ik was ook wel klaar met al die hypocriete mensen. Iedereen verkoopt kunst om zijn collectie beter te maken, maar omdat ik het openlijk doe, ben ik ineens gek?’

Hij vervolgt: ‘In de kunstwereld praat men niet over geld, maar uiteindelijk draait het voor hen ook gewoon om winst. Dat merkte ik bijvoorbeeld toen ik in de board van een museum in Londen zat. Toen kwamen er geregeld handelaren naar mij toe om te vragen welke kunstenaars binnenkort een expositie kregen. Dan konden ze alvast wat inkopen, omdat de prijzen dan gingen stijgen.’ Een normale gang van zaken in de kunstwereld. ‘Maar daarbuiten noemen we dat gewoon handelen met voorkennis, niks meer en niets minder!’

De app waar we onze Dali mee aanschaffen, biedt ons nog een heel ander inversteringssegment van de kunstmarkt. Niet alleen verkopen zij grote namen als Chagall en Picasso, in jargon: 'blue chip-artists', maar ook de zogenoemde 'wet paint kunst'. Wet paint omdat het kunstwerken betreft waarvan de verf figuurlijk nauwelijks is opgedroogd: binnen drie jaar nadat het gemaakt is, gaat het onder de hamer⁶⁷.

Normaal gesproken verkoopt een beginnende kunstenaar zijn kunst via een galerie. Samen werken de kunstenaar en zijn vertegenwoordiger aan een carrière: de kunstenaar maakt meer werk en ontwikkelt een eigen stijl, de galerie werkt aan naamsbekendheid en regelt exposities. De meeste kunstenaars bereiken zo hun hoogtepunt pas op latere leeftijd met een rijk oeuvre⁶⁸. Maar in de afgelopen jaren slaan steeds meer recent gemaakte kunstwerken die stap over en verschijnen ze meteen op de veiling.

Dat blijkt uit cijfers die Investico opvroeg bij onderzoeksbureau ArtPrice, over hoeveel ‘wet paint’ er elk jaar op de veiling komt. In 2023 werd er wereldwijd voor bijna 140 miljoen euro van dit type kunst geveild, dat is 21 keer zoveel als in 2000⁶⁹. ArtPrice ziet in haar cijfers dat steeds meer jonge werken snel worden verhandeld: ‘waarschijnlijk om speculatieve redenen’.

Zo is het op onze Splint Invest-app mogelijk om te investeren in het werk van de Vlaamse kunstenaar Albert Willem⁷⁰, het pseudoniem van de Belgische kunstenaar Martijn Wauters (44). Hij omschrijft zijn werk als ‘naïef’ en zegt geïnspireerd te zijn door Pieter Bruegel⁷¹. Het levert in ieder geval veel geld op⁷².

Neem The Beach Promenade, zijn veilingdebuut uit 2022⁷³. Een imposant linnen doek, anderhalve meter breed, dat de kijker meeneemt naar een dagje strand. Aan het strand worden yogales gegeven, gedanst en gebaad in de zon. De kleuren zijn fel, de boodschap eenvoudig. Een walvis wordt vervoerd in een groot aquarium. Sotheby’s schatte de opbrengst voor het werk ergens tussen de twaalf- en achttienduizend euro. De hamer sloeg af op: bijna 95 duizend euro⁷⁴. Veilinghuizen zijn wel vaker conservatief in hun schatting — laag inzetten brengt het bieden op gang — maar een werk gaat niet vaak acht keer over de kop. Martijn Wauters, voorheen ambtenaar bij de gemeente Beersel in Vlaams-Brabant, gaat pas sinds enkele jaren door het leven als Albert Willem. In het voorjaar van 2021 heeft hij zijn eerste tentoonstelling in de Hide Gallery in Moskou⁷⁵. Een maand na zijn veilingdebuut staat zijn werk op de Masterpiece-beurs in Londen en in hetzelfde jaar wordt zijn werk tentoongesteld in Seoul, Miami en Parijs⁷⁶.

In de afgelopen twee jaar zijn er 54 werken van zijn hand geveild⁷⁷. Geen van de schilderijen is ouder dan drie jaar. Meer dan de helft van de hamerprijzen eindigen ver boven de geschatte marktwaarde.⁷⁸ Doordat zijn werk een aantal keer over de kop is gegaan, oogt hij plotseling succesvol. Gehaaide kunsthandelaren verspreid over de wereld willen plots allemaal een graantje meepikken.

‘Er zijn kunstenaars die komen en gaan, Albert Willem is er zo een’, zegt Miety Heiden. Heiden is het hoofd van de internationale private sales-afdeling van Phillips, een van de grootste veilinghuizen ter wereld. Ze werkt al dertig jaar in de kunstsector, de afgelopen jaren zag ze dit soort ‘eendagsvliegen’ steeds vaker de markt opkomen. Het veilinghuis verkocht zestien van zijn werken.

Inmiddels vindt het veilinghuis het verdacht dat de schilderijen van de Vlaamse kunstenaar zonder duidelijke aanleiding zo ver boven de geschatte prijs werden verkocht, vertelt Heiden vanuit haar woning in New York. Albert Willem is inmiddels ‘geflagged’ bij de juridische afdeling van het bedrijf. Dat betekent dat er intern onderzoek wordt gedaan om te achterhalen of de markt voor Albert Willem ‘rigged’ is, ofwel gemanipuleerd. ‘Het is lastig te bewijzen, maar het is een gut feeling. Er klopt gewoon iets niet. Maar het gebeurt allemaal zo geraffineerd, dat wij niet weten wat er nou precies plaatsvindt’. In Heiden’s carrière kwam dat niet veel voor. Het is iets van de afgelopen vier jaar.

Investico probeerde meermaals met Albert Willem in contact te komen, maar hij was niet bereikbaar voor commentaar. Veilinghuizen Sotheby’s en Christie’s, die beide werken van zijn hand veilden, wilden niet antwoorden op vragen van Investico of zij de twijfels van Phillips delen.

‘Dit is helemaal nieuw voor veilinghuizen’, zegt Rachel Pownall, hoogleraar Finance aan de Universiteit van Maastricht, en gespecialiseerd in de kunstmarkt. ‘Vroeger was het not done om het werk van jonge kunstenaars op de veiling te verkopen. Maar door mondialisering is de competitie tussen galeries heel intens geworden.’ Om zichtbaar te blijven moeten sommige jonge kunstenaars al vroeg in hun carrière op de veiling terechtkomen, zegt ze. ‘Het is onderdeel van de marketingstrategie.’

Maar verkoop op een veiling brengt gevaren met zich mee. Wanneer een kunstwerk niet wordt verkocht, verliest de kunstenaar ook net zo snel weer zijn waarde. ‘In onze wereld noemen we dat een burned artwork,’ zegt Pownall. ‘Daarom wordt er bij bekende, gevestigde kunstenaars een zogenoemde ‘non-resale’ clausule in het contract gezet.’ Zo’n clausule verbiedt de nieuwe eigenaar het binnen een paar jaar te verkopen om speculatie en waardeverlies in toom te houden.

In een wereld van eendagsvliegen hebben die clausules nog een ander effect. Wanneer de markt inzakt, blijft de laatste die het werk aanraakt ermee zitten. Dat gebeurde ook afgelopen najaar: na zijn stormachtige opkomst lijkt Albert Willem opeens spaak te lopen. Liberation Day, after the Quarantine (2020) slaat in december 2023 af op achtduizend euro⁷⁹. Tweeduizend euro minder dan het geschatte minimum.

‘This work is shit!’, schreeuwt een manager van een Londense galerie door de telefoon. Hij voelt zich bedonderd. Het afgelopen jaar kocht hij twee werken van Albert Willem via 'investeringsgalerie' Maddox Gallery voor 40.000 euro per stuk, met een non-resale clausule voor twee jaar⁸⁰. Maar nu de markt voor Albert Willems inzakt, komt hij er niet meer vanaf. ‘Ik kan het nu voor maximaal dertigduizend euro verkopen,’ zegt hij, ‘Maar zelfs dat mag niet.’

‘Ping’, er komt begin februari een e-mail binnen van Splint Invest. ‘Albert Willem is back!’⁸¹ Terwijl de veilingresultaten teruglopen en de juridische afdeling van een veilinghuis onderzoek doet, zijn er toch weer twee nieuwe werken beschikbaar. Gewaardeerd op honderdvijftigduizend euro met een geschatte waardeverdubbeling in vier jaar⁸². Hiermee staat de teller van het aantal Albert Willems bij Splint Invest op elf. Wie 1/3000 wil bezitten van een tafereel van een kerstdorp vol ronde glimlachende hoofdjes, aangebracht met grove zwarte penseelstreken, kan nu toeslaan. Wij slaan ditmaal over.

Ingrijpen op de kunstmarkt

Aan de universiteit van Maastricht breken onderzoekers zich het hoofd over de wereldwijde verstrengeling van geld en kunst.⁸³ Christoph Rausch is een van de oprichters van het Centre for Arts and Culture, Conservation and Heritage. ‘Kunst is mooi en onschuldig. Dat is hoe veel mensen erover denken’, zegt Rausch. ‘De oude kunstwereld was bovendien heel gesloten.’ De sector hing aan elkaar van erecodes, sociale controle en gentlemen’s agreements.⁸⁴ ‘Dat was lang geen probleem, en als er eens iets misging dan namen we dat voor lief. Het leverde ons immers prachtige musea op.’

Maar die wereld bestaat niet meer en dat heeft volgens Rausch geleid tot een systeem waarin kunst is verworden tot ‘een onderpand voor financiële waardespelletjes’.⁸⁵ Hij bepleit daarom veel steviger ingrijpen van de overheid. ‘Op andere markten gelden strenge regels om woekerwinsten in te perken en handel met voorkennis te voorkomen. Maar bij kunst zien we het door de vingers.’

‘De rijke Nederlanders profiteren van deze gekte terwijl de onderkant van de samenleving helemaal niet kan meedoen aan deze praktijken’, zegt Rausch. Hij vergelijkt het met de huizenmarkt, waar een huis een financieel product is geworden in plaats van een levensbehoefte.⁸⁶ ‘Ook met kunst zien we nu hoe de kloof tussen arm en rijk groeit, en niemand die er wat aan doet.’

Strengere controle op de kunsthandel zou het einde kunnen inluiden voor kunst als ideaal beleggingsobject. Kunst is nu aantrekkelijk omdat het belastingtechnisch, filantropisch en wettelijk alles kan zijn dat een eigenaar ervan maakt: genotsobject, onderpand of toekomstige belastingkorting in de vorm van een schenking. ‘Zolang de overheid dat niet erkent’, zegt Rausch, ‘zal het vermogen in kunst, en daarmee het risico op misbruik, alleen maar toenemen. En uiteindelijk gaat iemand bust: dat zullen dan de kleine beleggers van Masterworks en Splint Invest zijn. Dus ik zou er maar niet aan meedoen.’

Met onze Dalí in de Zwitserse kluis blijkt ook iets geks aan de hand: de waardebepaling schiet alle kanten op. Wie een kunstwerk via een veilinghuis wil kopen, krijgt van tevoren een conditierapport. En als je ernaar vraagt, kan je na aankoop een echtheids- of taxatierapport ontvangen. Via de app van Splint Invest hebben we slechts de verzekeringspapieren gekregen, alle andere rapporten delen ze niet. In de app staat wel een document, gemaakt door de Zwitsers zelf, waarin we lezen dat het werk gekocht is voor bijna vijf ton, er is geen spoor van bewijs dat het werk ook daadwerkelijk vijf ton heeft gekost of waard is. Maandenlang proberen we via Von Bergen bewijsstukken in te zien. En als we tijdens ons bezoek het nog één laatste keer vragen, stuiten we op de grenzen van ‘de democratisering van de kunstmarkt’. Von Bergen begint wat te hakkelen, wordt zichtbaar nerveus. ‘Als ik een taxatierapport deel, geef ik ook onze manier van werken prijs’, legt hij uit. De taxatie noemt hij zijn ‘secret sauce’.

Pas als we de conceptversie van dit artikel naar hem toesturen, komt hij over de brug. Binnen een dag hebben we het echtheids- en conditierapport in de mail. Het werk is echt, en de conditie goed. Uit het ene taxatierapport blijkt dat we het voor ruim anderhalve ton onder de marktwaarde gekocht hebben, het werk zou 645 duizend euro waard zijn. Een tweede taxatierapport zit daar ver boven: de Dalí zou ruim 1 miljoen euro moeten kosten.

‘No fucking way’, schampert Willem Baars. ‘Dit is echt geen vijf ton waard hoor, sorry.’ De kunsthandelaar is druk, dus een interview moet telefonisch. ‘Wat zei je nou? Dalí? Uit 1952 toch? En op cardboard?’. Hoorbaar geklik en getik aan de andere kant van de telefoon. ‘Tja, eerdere veilingresultaten zijn wisselend. Dus echt veel zegt dit niet’, licht hij toe. Toch is een half miljoen volgens de uitgesproken kunsthandelaar een slechte koop. ‘Ik denk dat het misschien twee, hooguit driehonderdduizend euro waard is.’ Hij is niet de enige die tot deze conclusie komt. We spraken vijf experts, waarvan vier zeggen dat het werk geen vijf ton waard is — laat staan dat het in de aankomende jaren meer waard zal worden.

Slechts één taxateur, die liever anoniem blijft, ziet wel wat in onze Dalí. Het zit hem vooral in de combinatie van Dalí en de Mona Lisa. ‘Dat is zo herkenbaar, dat ik denk dat het vrij makkelijk is om zo weer te verkopen.’ In zijn database gaan vergelijkbare werken voor meer dan een half miljoen. Volgens hem heeft de Dalí zeker ‘potentie’.

‘De markt is tegenwoordig wel vaker niet te begrijpen', zegt Willem Baars net voor hij ophangt. Hij wil nog één ding kwijt over het werk. ‘Even los van alle veilingresultaten, data, of hoe goed dit werk is. Als het echt een koopje is zoals die Von Bergen stelt; waarom zou je het dan in aandelen uitgeven? Waarom verkoop je het dan niet gelijk met dikke winst?”