Naar aanleiding van de nieuwe Wet op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten heeft de dataredactie van Investico de afgelopen maand een unieke dataset verzameld waarmee de praktijk en bevoegdheden van Europese inlichtingendiensten en Noorwegen met elkaar kunnen worden vergeleken.
We vroegen daarvoor hulp van lokale en Europese experts waaronder advocaten, journalisten en activisten. We zetten enkele belangrijke verschillen op een rij:
Waar kregen de inlichtingendiensten meer bevoegdheden?
Nederland is niet het enige land in de EU met een nieuwe wetgeving. In veel landen zijn de wettelijke bevoegdheden van inlichtingendiensten al eerder verruimd, vooral om de diensten in staat te stellen meer data te verzamelen. Zo zijn bijvoorbeeld in Hongarije telecombedrijven verplicht om in een ‘terreur noodtoestand’ alle communicatie-metadata (wie er belt of mailt met wie) en inhoud (wat is er geschreven) onversleuteld aan de inlichtingendiensten te verstrekken.
Wat kost de inlichtingendienst de burger?
Met een begroting van bijna drie miljard euro hebben de Britse inlichtingendiensten veruit het hoogste budget in de EU – ook omgerekend per hoofd van de bevolking. Noorwegen volgt verrassend als tweede omdat het land de afgelopen jaren veel geïnvesteerd heeft in de nieuwste technologieën zoals satellieten en computers. Nederland is met 13 euro per inwoner per jaar toch nog een van de duurdere inlichtingendiensten in de EU.
Wie mag worden afgetapt, en hoe?
De bevoegdheden over welke inlichtingendienst communicatie mag onderscheppen en hoe dat mag gebeuren, verschillen sterk. De AIVD mocht tot nu toe ongericht tappen in de ether, en volgens de nieuwe wet ook op de kabel. Maar niet alle inlichtingendiensten mogen ongericht (willekeurig in grote hoeveelheden) aftappen zoals hier. De Oostenrijkse inlichtingendienst mag niet ongericht tappen in de ether. In Zweden is op die manier aftappen helemaal niet gereguleerd en mag op de kabel alleen ‘opdrachtgericht’ worden getapt; niet op specifieke personen. Aftappen door inlichtingendiensten is helemaal niet toegestaan in Portugal en Cyprus.
In veel landen waaronder Duitsland, Frankrijk, Denemarken, Zweden, Noorwegen en straks Finland is alleen ongericht onderscheppen en hacken toegestaan van de communicatie die het land uitgaat, of in het buitenland plaatsvindt. Toch kan ook binnenlandse informatie in de data-sleepnetten worden opgevist. In Noorwegen is discussie over de satellieten van buitenlandse inlichtingendiensten die Noorse data in bulk kunnen verzamelen. Is dat verzamelen al een inbreuk op Noorse privacy, of pas het analyseren van de informatie?
Welke inlichtingendiensten mogen indirect hacken?
Onder de nieuwe Wet op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten is het toegestaan om iemands telefoon, computer of ander apparaat via ‘derden’, zoals kennissen, vrienden of familieleden te hacken. Dit is vrij ongebruikelijk in de EU. In Zweden, Polen, Italië of Kroatië bestaat helemaal geen regelgeving omtrent hacken door inlichtingendiensten.
Ziet een onafhankelijke rechter toe?
De AIVD heeft een goedkeuring nodig van de directeur of de minister en straks ook een speciale commissie om telefoons of kabels te tappen. In de meeste landen in Europa zoals Roemenië, Italië, Griekenland of Letland, hebben de inlichtingendiensten toestemming nodig van de rechter om überhaupt te mogen aftappen. Denemarken en Zweden hebben de inlichtingendiensten wel toestemming van de rechter nodig om binnen de grenzen af te tappen, maar in het buitenland mogen ze onbeperkt aftappen.
Moeten er telecommunicatie data worden bewaard?
Hoewel het Europese Hof van Justitie in 2014 een einde maakte aan de verplichting voor telecombedrijven om telecommunicatiegegevens verplicht te bewaren, gebeurt dat in de meest Europese landen nog steeds. Meestal 6 maanden tot 2 jaar. In Polen hebben de inlichtingendiensten geen toestemming nodig van de rechter om toegang te krijgen tot deze gegevens. De nieuwe Nederlandse Wet op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten introduceert de bewaarplicht niet, maar in de Tweede Kamer ligt een ander wetsvoorstel om een aangepaste variant van de bewaarplicht weer in te voeren.
Alle landen delen geheime informatie
Het verschil in wettelijke bevoegdheden tussen landen, kan worden omzeild wanneer inlichtingendiensten onderling vertrouwelijke informatie gaan uitwisselen. In het Verenigd Koninkrijk stelt de regering dat een aanzienlijk deel van de informatie over terroristen en georganiseerde misdaden, afkomstig is van buitenlandse regeringen. Er is op dit gebied weinig wettelijk geregeld; de juridische basis voor het delen van informatie in het VK komt uit de jaren negentig van de vorige eeuw. Bulgarije heeft zelf openbaar gemaakt dat het regelmatig informatie uitwisselt met inlichtingendiensten van 59 landen. De meeste andere diensten geven daarover geen openbare informatie.
Bekijk hier de interactieve kaart
Over het onderzoek
Een simpele vergelijking van inlichtingendiensten is niet mogelijk is: de wetgeving verschilt sterk van land tot land. Zo is bijvoorbeeld in Nederland is de binnenlandse en buitenlandse inlichtingendienst één organisatie: de AIVD. De MIVD richt zich als militaire tak op verdedigingstaken en inlichtingen over buitenlandse operaties.
In Noorwegen maakt het binnenlandse inlichtingendienst deel uit van de politie, waardoor ze ook het recht heeft om verdachten te arresteren. De buitenlandse inlichtingendienst valt onder het ministerie van Defensie en wordt daarom beschouwd als een militaire dienst. Die heeft bredere bevoegdheden dan de MIVD en is in feite de grootste inlichtingendienst van Noorwegen en is uitgerust met de nieuwste technologieën. Deze dienst heeft in het buitenland grote bevoegdheden in het onderscheppen van communicatie. Een derde dienst voert veiligheidsonderzoeken uit en een vierde ondersteund buitenlandse militaire operaties.
Duitsland heeft naast drie federale ook 16 nationale inlichtingendiensten met verschillende bevoegdheden.
We raadpleegden lokale experts over de situatie in hun land. De meesten van hen waren advocaten, maar ook journalisten, researchers en activisten. We ontvangen graag aanvullende informatie, updates en verduidelijking van de gepubliceerde gegevens. Zie hier alle antwoorden op onze enquête.
Met dank aan: Sascha Granberg, epicenter.works, Gordan Bosanac, Aleksandur Kashumov, Corina Demetriou, Lucian Otáhal, Sebastian Gjerding, Hanna Nikkanen, Félix Tréguer, Eric Töpfer, Vasso Karzis, Tamás Fézer, TJ McIntyre, Silvia Sansonetti, Regina Valutyte, Carla Camilleri, Adam Valček, Barbora Černušáková, Josefina Leitão, Bogdan Manolea, Matej Kovačič, Frithjof Jacobsen,Yolanda Quintana and journalismfund.eu
