Systeemfout

Nederlandse ict-bedrijven kunnen weer opgelucht ademhalen. Kartelwaakhond Autoriteit Consument en Markt (ACM) verklaarde deze maand dat ze geen bewijzen kon vinden voor prijsafspraken of gecoördineerde marktverdeling in de automatiseringssector. De kartelkrakers van de ACM nodigden maar liefst 63 bedrijven uit om belastende informatie over henzelf en hun concurrenten over te dragen in ruil voor strafvermindering. Er kwamen tientallen tips binnen. De ACM hield ze tegen het licht, maar laat het voorlopig bij een vooronderzoek. De waakhond ziet geen reden om door te bijten.

Een opmerkelijke uitspraak. Aanleiding van het onderzoek was namelijk de gerucht-makende uitzending van Zembla van oktober vorig jaar. Daarin onthulden de journalisten hoe ICT-bouwer Ordina op dubieuze wijze aan klussen probeerde te komen. Een hele reeks incidenten bij de gemeente Rotterdam, het ministerie van Defensie en de IND liet zien hoe ICT-specialisten als ‘warm vlees’ infiltreren bij de overheid om aanbestedingen te kunnen winnen en ervoor te zorgen dat lopende ICT-projecten vooral blijven doorlopen en doorbetalen. Een opgevoerde expert suggereerde herhaaldelijk dat we te maken hadden met ‘een tweede bouwfraude’.

De uitspraak van de onafhankelijke ACM wordt ondersteund door de uitkomsten van onderzoeken die gemeenten en ministeries het afgelopen jaar zelf deden. De conclusies druppelden deze zomer langzaam binnen en waren eensluidend: er is niets structureels aan de hand. Goed nieuws, op een paar incidenten na kon niemand wat vinden.

Dat goede nieuws zegt helaas weinig over de werkelijke toestand van de ICT-sector, en vooral veel over de aard en opzet van de gedane onderzoeken. ‘De misstanden in de ICT hebben helemaal niets met kartels te maken’, zegt ICT-adviseur, columnist en twitterende gesel van de automatiseringssector René Veldwijk. ‘Het is allemaal volkomen legaal, daar ligt het probleem niet.’

Volgens Veldwijk moeten overheden en de ACM zich ook niet blindstaren op uitsluitend illegale praktijken. De wanpraktijken zijn niet te wijten aan crimineel gedrag, maar komen tot stand dankzij ‘verticale samenspanning’. Het zijn topambtenaren die met de top van ICT-bedrijven samenkomen, afspreken en overleggen onder het genot van een golfwedstrijd of een stevige wandeling over het wad – vaak is dat juridisch gesproken volkomen in de haak.

En inderdaad, advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek kwam, in een onderzoek voor ICT-bedrijf Ordina, ook al snel tot de conclusie dat er niets illegaals was gebeurd.

Toegegeven, fraai was het niet. Zembla toonde onder meer een e-mail van een Ordina-medewerker die als reserveofficier gelegerd was in Uruzgan aan zijn directeur bij het ICT-bedrijf: ‘Dit mailtje bevat militair en commercieel vertrouwelijke informatie. (…) Ik zie mogelijkheden voor Ordina.’ Defensie zou volgens de reservist werken met ‘baggersystemen’ en hier lagen kansen. ‘Zien jullie het zitten om dit mee op te pakken?’ Op tv zag het er allemaal erger uit dan het was; Ordina zou slechts ‘kosteloos advies’ hebben gegeven. Er is niet gebleken dat Ordina commercieel voordeel zou hebben genoten als gevolg van de communicatie. ‘Van een onregelmatigheid aan de zijde van Ordina lijkt geen sprake’, concludeerden de juristen. De reservist ‘heeft aangegeven te hebben gehandeld na afstemming met vertegenwoordigers van Defensie’.

Daar, precies op het punt van die ‘afstemming’ tussen ICT’ers en ambtenaren, wringt de schoen. Dat is niet illegaal, maar wel volkomen oncontroleerbaar en de gevolgen van deze manier van zaken doen zijn vooralsnog desastreus. Systemen werken niet, en miljarden worden verspild.

Wie dat probeert te stoppen door op zoek te gaan doen naar kartels slaat de plank volledig mis. Sterker nog, met haar onderzoek en conclusies verergert de ACM de kritiekloze intimiteit tussen overheid en sector alleen nog maar meer. Want het vermoeden van een bouwfraude-achtige samenzwering ontslaat allereerst de ambtenaren van enige verantwoordelijkheid – die zouden immers willoos slachtoffer zijn van onderling coördinerende marktpartijen. En wanneer het kartel vervolgens niet wordt aangetroffen door de ACM kunnen ook de ICT-bedrijven rustig verkondigen dat er geen sprake is van echte, structurele misstanden.

Het is een onverbeterbare en met wederzijdse instemming in stand gehouden gezelligheid die aan de wortel van alle problemen ligt. Een situatie waarbij marktpartijen alle expertise in huis hebben en die tegen de hoogst mogelijke prijs willen verkopen, en waarbij ambtenaren met een gebrek aan expertise een overheid vertegenwoordigen die niet failliet kan gaan. Geen van de betrokkenen heeft er belang bij om de ander eens scherp op de korrel te nemen.

Die gezapigheid zet zich rustig voort in de onderzoeken naar de misstanden. Met name het interne onderzoek van het ministerie van Veiligheid en Justitie bleek een adembenemend tableau van belangenverstrengeling. Het ministerie liet een onderzoek uitvoeren naar ICT-bedrijf Ordina en adviesbureau Quint Wellington Redwood, waarvan werknemers volgens Zembla jarenlang te innige contacten onderhielden met ambtenaren. Er zou gefraudeerd zijn met aanbestedingen van de IND. Plaatsvervangend secretaris-generaal Nicole Stolk leidde het interne onderzoek. NRC Handelsblad onthulde begin deze maand dat zij, op het moment dat Zembla vragen stelde aan het ministerie over de misstanden, zelf een evenement organiseerde met twee managers van de bedrijven die onderwerp van onderzoek waren.

Dat evenement was een vervolg op een exclusieve bijeenkomst van ICT-bedrijven en topambtenaren in Hotel van der Werff op Schiermonnikoog. Die sessie, die een weekend duurde, draaide volgens het ministerie om het uitwisselen van kennis. Dat was nodig, omdat goed contact met marktpartijen, aldus het ministerie, essentieel is, en complexe ICT-vraagstukken alleen in ‘nauwe samenwerking’ met de markt kunnen worden opgelost.

Voor de duur van het onderzoek waren de managers van de betrokken bedrijven niet meer welkom op het ministerie, en de geplande tweede sessie op Schiermonnikoog ging niet meer door. Maar Stolks verhouding met de bedrijven was blijkbaar geen obstakel om haar het onderzoek te laten verrichten. Uit het interne onderzoek bleek dat er niets mis is met de integriteit van de ambtenaren op het ministerie. Wel werden naar aanleiding van de kwestie alle leidinggevenden nog een keer expliciet gewezen op het belang van integriteit.

Dat aanhoudende problemen met ICT bij de overheid niet veroorzaakt worden door vermeende kartels zag ook de commissie-Elias een jaar geleden al. VVD-Kamerlid Ton Elias en zijn collega’s zochten de voornaamste remedie tegen de kritiekloze en onvolwassen verhoudingen tussen ambtenaren en ICT’ers in een onafhankelijk toetsingsbureau: het BIT. Voorafgaand aan de start van een project moet het BIT bepalen of een door ambtenaren en ICT-consultants opgezette automatiseringsdroom kans van slagen heeft. Begin dit jaar adviseerde de commissie het bureau onder te brengen bij Algemene Zaken, dat op relatieve afstand staat van andere ministeries.

Het bureau is inmiddels opgetuigd, weliswaar niet ondergebracht bij Algemene Zaken, maar bij Binnenlandse Zaken (het ministerie dat al jaren verantwoordelijk is voor het toezicht op rijks-ICT-projecten, en daar niet bepaald in slaagt). Elias hoopte op een waakhond die niet alleen blaft, maar ook kan bijten. Dat is het niet geworden. Rijks-chief information officer Hans Wanders staat aan het roer en zei onlangs tegen Het Financieele Dagblad dat het bureau vooral niet moet worden opgevat als een ‘luis in de pels’. Hij vergeleek het BIT liever met een rijexaminator, die mensen pas de weg op laat gaan ‘als ze echt kunnen autorijden’.

Het is een onverbeterbare en met wederzijdse instemming in stand gehouden gezelligheid die aan de wortel van alle problemen ligt.

Elias adviseerde nog expliciet tegen het inhuren van te veel externen, met name op sleutelposities. Helaas, een van de eerste dingen die Wanders deed was het benoemen van een rechterhand van buitenaf. Het bureauhoofd van het BIT is ICT-consultant en Deloitte-directeur John Schattorie. De ‘kwartiermaker’ van het BIT werkt al enkele jaren voor de publieke-sectortak van het adviesbureau, en blijft dat ook doen. Schattorie werkte in het verleden voor Capgemini, een bedrijf dat de afgelopen jaren bij veel mislukte ICT-projecten bij de overheid betrokken was.

Het bureauhoofd werd ingehuurd omdat de overheid op korte termijn geen geschikte kandidaat kon vinden, zegt een woordvoerder van het ministerie. Inmiddels is men op zoek naar een nieuwe manager voor het BIT. Het is de bedoeling dat de opvolger van Schattorie volgend jaar begint. De onafhankelijkheid van het BIT is volgens het ministerie niet in gevaar; het bureauhoofd wordt niet ingezet bij de toetsing van projecten waar Deloitte bij betrokken is. Wel twitterde Schattorie, een paar dagen nadat hij was begonnen bij Binnenlandse Zaken, nog een reclamefilmpje van Deloitte.

Intussen buitelen de berichten over misstanden nog altijd vrolijk over elkaar heen. Begin september bracht Zembla wederom een mistoestand aan het licht. Ditmaal over de Sociale Verzekeringsbank (SVB) die jarenlang vergeefs betaalde voor de ontwikkeling van een Multiregelingensysteem (MRS), een ICT-systeem dat het uitkeren van onder meer de AOW en kinderbijslag mogelijk moest maken.

Een van de managers van het rampzalig verlopen en 43 miljoen euro kostende project was een externe ICT’er die werd ingehuurd via een derde partij: Capgemini. Dat bedrijf was, geheel toevallig, ook de bouwer van het MRS. De ingehuurde ICT’er Joop G. controleerde zijn broodheer Capgemini namens de SVB. Intussen stuurde hij zijn facturen naar datzelfde bedrijf, zo toonde Zembla. Capgemini berekende de kosten door aan de SVB, waar programmadirecteur Ron R., die wel in dienst was van de SVB, de Capgemini-facturen controleerde. R. is bovendien een zakenpartner van G. De twee runden sinds 2011 een ICT-bedrijfje, Tranzzition!, met een zeer onduidelijke website, waarop niet eens te zien is welke ontzettend ervaren ICT’ers je kunt inhuren voor al je ICT-projecten.

Er was niets mis met de constructie, zeggen alle betrokkenen. Want hoewel de schijn van belangenverstrengeling ook volgens G. op de loer lag, had hij schriftelijk vastgelegd dat hij geen sturing van Capgemini zou accepteren. ‘En dat is ook nooit gebeurd.’ De inhuur via Capgemini was bovendien juridisch geoorloofd, en iedereen wist ervan. Niks aan de hand, dus.