In 2013 schreven Huib de Zeeuw en Thomas Muntz -samen met collega’s Jelmer Mommers en Belia Heilbron- voor het eerst over het Nederlandse energiebeleid in het artikel Land van Gas en Kolen. Een reeks aan onderzoeken op dit thema volgde.
Ruim een half jaar geleden vroeg De Groene aan de journalisten of ze wilden onderzoeken wat de Russische gasgigant Gazprom allemaal in Nederland doet. Het is een publiek geheim dat Gazprom praktisch een verlengstuk is van het Kremlin. Huib en Thomas ontdekten dat ook de Nederlandse gassector vrij openlijk functioneert als een officieuze diplomatieke dienst voor Rusland. Een reconstructie van deze intieme vriendschap is deze week gepubliceerd in De Groene Amsterdammer.
Voor dit onderzoek doken jullie in de achterkamertjes van de geopolitieke betrekkingen. De alinea waarin jullie het diner bij Cohen beschrijven met Poetin als gast, leest als een filmscene. Hebben jullie het onderzoeksproces net zo spannend ervaren als dat het leest? En zo ja, wat was het hoogtepunt van opwinding?
Jazeker. Het spannende was om erachter te komen wat allerlei losstaande gegevens nu precies betekenen. De ontmoeting bij Cohen is al eens goed beschreven door FD-journalist Roy op het Veld. Als je alle elementen voor zich neemt, bijvoorbeeld de bezoeken die beide partijen al decennia aan elkaar afleggen, de opdrachten om met elkaar in groen gas te investeren, de brievenbussen van Gazprom in Amsterdam Zuid, en nog veel meer, dan zie je eerst vooral een hoop losse gebeurtenissen. We vroegen of af, hoe moeten we dat precies begrijpen? We zijn daar best lang mee bezig geweest, maar op een bepaald moment werd duidelijk wat de dynamiek is. Nederland doet zijn best om een goede zakenpartner voor Rusland te zijn. Nederland geeft zijn legitimiteit aan Gazprom en in ruil daarvoor ontvangt Nederland een exclusieve om Russische gas te verkopen en dus aan tafel te blijven zitten bij belangrijke energiebeslissingen in de EU. Ook als het Groningenveld straks leeg is en Nederland zelf niets meer te verkopen heeft. Althans, dat hopen ze.
Werd deze analyse langzaam duidelijk of was het op basis van een ontdekking?
Dat werd duidelijk door bestudering van een aantal Wob-verzoeken. We ontdekten dat Nederland jarenlang lobbyde om onderdeel te worden van de Nord Stream pijpleiding die vooral in Oost-Europa en Scandinavië veel weerstand veroorzaakte. De Russen wilde Nederland er graag bij hebben omdat zo die pijpleiding in Europa werd gelegitimeerd als een echt ‘Europees project’ (het begon als een Russisch-Duits project). Vanuit die achtergrond zette Nederland een ontzettend gecoördineerd charmeoffensief in gang. Zo regelde het ministerie van Buitenlandse Zaken dat ambassadeurs uit Polen, de Baltische Staten en Scandinavië een bezoek brachten aan het hoofdkantoor van Gasunie om te worden voorgelicht over de pijpleiding. Door Nederlandse ambtenaren in Brussel werd in het Europees Parlement gelobbyd om een kritisch rapport over Nord Stream af te zwakken en EZ-minister Van der Hoeven gaf de Amerikaanse ambassadeur in Zweden een uitbrander toen hij zich kritisch uitte. Toen zagen we dus ineens de samenhang tussen deze gebeurtenissen.
Dus voordat de je samenhang ziet is er een periode waarin je als onderzoeksjournalist in het duister zoekt. Kunnen jullie vertellen hoe dit proces is gegaan?
Over de relatie van Rusland met Nederland is al veel in de media verschenen. We hebben eerst alle berichten verzameld en alle informatie in memo’s samengevat en geanalyseerd. Via deskresearch verzamel je informatie. Mediaberichten, rapporten, wikileaks. Je zoekt naar kantelmomenten en je stelt jezelf de vraag wat alle gebeurtenissen bij elkaar betekenen. Wat is er gaande? Je zet alle informatie op een rij en gaat met allerlei betrokkenen spreken om te kijken of de analyse klopt en wat hun rol daarin was.
Het moeilijke aan dit verhaal was dat we eigenlijk een soort bewuste ‘vaagheid’ omschrijven. Het verhaal laat zien dat de grens markt en staat ontzettend vervaagd is wanneer het op gas aankomt. In tijden van sancties blijft de innige vriendschap tussen ‘gaslanden’ Nederland en Rusland dus gewoon bestaan, al is het op een waakvlammetje. Hiermee hebben we zeker niet willen zeggen dat Nederland laconiek staat tegenover de Russische agressie in Oekraïne of MH-17. Je wilt alleen laten zien dat er een niveau bestaat waar diplomatieke en zakelijke belangen door elkaar lopen – en blijven lopen.
Als onderzoeksjournalisten is energie jullie expertise geworden. Hadden jullie dit onderzoek kunnen doen zonder de voorkennis en het netwerk dat jullie de afgelopen jaren hebben opgebouwd?
Dan was het een stuk lastiger geweest. We hebben voor dit onderzoek gesproken met de belangrijkst (oud)bestuurders uit de gassector die veel hebben samengewerkt met Gazprom. Zij willen meewerken met dit onderzoek omdat we de tijd nemen om dit onderwerp grondig uit te diepen. Het is dan belangrijk om als journalist proberen te begrijpen waarom zij die intensieve relaties met Gazprom onderhouden. Binnen de Nederlandse gassector, bij topambtenaren verantwoordelijk voor het energiebeleid en gasexperts leeft sterk de gedachte dat een politieke crisis niet de gasrelatie met Rusland mag aantasten. Nederland is een belangrijk handelsland en heeft Rusland nodig om uit te groeien tot gasknooppunt van Noordwest-Europa, daar werkt de gassector al meer dan tien jaar aan. Ze willen zo’n langetermijnstrategie niet omgooien wanneer het politiek slechter gaat. In het stuk hebben wij dit aangegeven door te laten zien dat in politiek goede tijden op hoog diplomatiek niveau de relaties met Gazprom worden aangehaald. President Poetin op bezoek in Nederland, lovende speech van koningin Beaxtrix. Maar wanneer de politieke relatie met Rusland onder druk staat dan is Gazprom ineens een economisch bedrijf en is gas ‘geen politiek wapen’.
Wat we uit vorig onderzoek weten is dat de goede betrekkingen met Rusland er niet zijn omdat we de Russen nou zo ontzettend aardig vinden. Nee, het is een in de gassector breed gevoelde angst voor het opraken van het gas in Groningen dat mensen richting Rusland drijft. Ik [Thomas] heb iemand wel eens horen zeggen dat hij vreest dat Nederland ‘een soort België wordt’ [een van grote landen afhankelijk land, vanwege schaarste aan eigen energie]. Deze achterliggende motivaties moet je begrijpen als je gebeurtenissen wilt plaatsen. Dan kan je ook verder gaan dan het aanwijzen van schuldigen. In dit geval hebben de meeste personen het beste met de economie voor, maar ze denken wel dat zij de aangewezen personen zijn om te beslissen wat er met de gaseconomie moet gebeuren.
Bij een onderwerp als dit weet je dat veel informatie toch verborgen blijft. Waar zie je nog lacunes?
We zijn zeker van ‘een’ verbondenheid tussen het Sakhalin conflict en de rol van Nederland in de Gasrotonde. Maar de precieze communicatie blijft onduidelijk. Je mist de citaten, de concrete voorwaarden etcetera. Maar we hadden genoeg om te laten zien hoe dit soort diplomatieke betrekkingen werken.
Het artikel verscheen deze week in de Groene. Wat hoop je dat het teweeg brengt?
Wat het hopelijk teweeg brengt is dat lezers nu na het horen van berichten als ‘Nederland is maar voor 5 % afhankelijk van gas van Rusland’, nu daarnaast weten: Nederland is nauw verknoopt met Gazprom. Het gaat niet alleen om de import van gas, het gaat ook over hoe je de toekomst van je gassector verder inricht. Daarnaast hopen we dat niemand meer zo makkelijk zegt ‘We zitten nu eenmaal aan de Russen vast’. Kijk, dat is gewoon geen voldongen feit, daar hebben mensen zich hard voor ingespannen, dat is niet uit de lucht komen vallen. Hopelijk leidt dat bij de lezer tot een completer zicht op de gang van zaken in het gas.
