Afgelopen februari werd een echtpaar uit Tubbergen veroordeeld tot drie jaar cel wegens arbeidsuitbuiting. Het tweetal nam in 2007 een dakloze, zwakbegaafde jongeman in huis en liet hem tot zestien uur per dag, zeven dagen per week werken zonder te betalen. ’s Avonds werd hij opgesloten in een tuinhuisje. Dat verhaal klinkt als een curiositeit, maar moderne slavernij komt vaker voor. In Zaandam werden afgelopen jaar uitgebuite vluchtelingen bevrijd uit een wasserij waar ze gedwongen werden te werken. In Den Haag werd een groep Indonesische mannen aangetroffen die voor 25 euro per dag, vijftien uur kroepoek en loempia’s bakten om hun mensenhandelaar terug te betalen.
Jaarlijks leidt Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico een Masterclass op van vier of vijf potentiele onderzoeksjournalisten. Onderdeel daarvan is een eigen onderzoeksproject dat gepubliceerd wordt in De Groene Amsterdammer. Niet elk onderwerp is geschikt. Zo moet het praktisch mogelijk zijn om ruim vier maanden lang, met vier of vijf studenten volwaardig bezig te zijn met research. Het onderwerp moet niet al eerder uitvoerig zijn onderzocht, maar wel maatschappelijk relevant zijn en interessant en begrijpelijk genoeg voor een algemeen lezerspubliek.
Moderne slavernij
Toen de Masterclass vorig jaar september een keuze maakte, was er een geruchtmakende CNN-documentaire in het nieuws over moderne slavenmarkten in Libië. Daar werden jongemannen bij opbod verkocht; waarschijnlijk omdat ze hun smokkelaars niet konden betalen. Maar wat gebeurt er, bedachten we, als die mannen Europa wel halen en hier op een duistere arbeidsplek aan het werk gaan? Wordt er dan geen misbruik van hen gemaakt? Worden ze dan niet uitgebuit of vernederd? En by the way, waar halen al die goedkope restaurants hun keukenpersoneel eigenlijk vandaan, en hoe zit het met al die Filipijnse au pairs en kindermeisjes op het schoolplein?
De afgelopen vijf maanden deden studenten Max Berghege, Marjolijn de Boer, Sylvana van den Braak, Sacha Hilhorst en Simone Peek een indrukwekkende zoektocht naar voorbeelden van arbeidsuitbuiting in Nederland, waarin ze ook uitvoerig onderzochten of en hoe die uitbuiting wordt bestreden. Een van hun eerste problemen was de definitie: wanneer noemen we iets eigenlijk arbeidsuitbuiting of moderne slavernij?
De wettelijke omschrijving gaat uit van mensen in een kwetsbare of afhankelijke positie en een uitbuiter die daar opzettelijk economisch voordeel uit haalt. Daar vond de onderzoeksgroep aansprekende voorbeelden van. Maar ze stuitte óók op een wereld die daar dicht tegenaan lag en waar veel Nederlanders van profiteren: die van buitenlandse arbeidsmigranten die worden ingezet als smeerolie van de flexwerker-industrie. Ook zij worden naar menselijke normen ‘uitgebuit’, maar dat gebeurt volstrekt legaal.
Uitbuiting
Zo ontstonden twee artikelen, waarvan de eerste ging over Poolse flexwerkers die door internationaal uitzendbureau Otto worden ingezet in distributiecentra van Albert Heijn. Zij wachten dagelijks op SMS-jes die hen naar het werk roepen en worden te slapen gelegd containerflats of vakantiehuisjes aan de rand van de samenleving. Het artikel werd binnen anderhalve week ruim 120 duizend keer gelezen op de website van De Groene. De Poolse editie van het internationale weekblad Newsweek publiceert binnenkort een vertaling.
Het tweede verhaal is dat van deze week; over klassieke en illegale arbeidsuitbuiting of zo men wil: moderne slavernij. Die komt inderdaad voor op ruime schaal, maar eindigt bij de rechter zelden in een veroordeling. ‘Voor uitbuiters zijn de opbrengsten groot en is de pakkans klein. Het loont om een gokje te wagen’, concluderen de auteurs. Net als bij de flex-Polen die garant staan voor ons Bonus-voordeel, legt het verhaal een grotendeels onbekende wereld bloot.
Uitgebuite, vaak ongedocumenteerde werkers willen liefst onzichtbaar zijn om niet op te vallen. Vaak zijn ze afhankelijk van hun uitbuiter. Het is een stille groep die geen persberichten rondstuurt waardoor ze nauwelijks lijkt te bestaan.
De onderwerpkeuze van de Masterclass onderstreept de noodzaak van de methode die Investico voorstaat. In die werkwijze wordt ruim de tijd genomen voor onderzoek waarvan de uitkomst niet vaststaat; worden zoveel mogelijk betrokkenen geïnterviewd; wordt elke onderzoeksfase gedocumenteerd en kan elke bron worden verantwoord. Als zo’n onderzoek óók nog wordt uitgevoerd door energieke, onbevangen en nieuwsgierige journalisten, ontstaan er verhalen die anders ongeschreven zouden blijven.
